ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ

Նորայր Տատուրեան

ՀՈՂ, Գ.

«Աթոռի կռիւ մի՛ արէք, տղերք,
հո­ղի կռիւ արէք, որ աթո­ռը դնե­լու
տեղ ու­նե­նաք»,

Վազ­գէն Սարգսեան

Ահա ձե­զի կը ներ­կա­յանամ «հող» բա­ռի ան­դաստա­նին նո­ւիրո­ւած եր­րորդ ու վեր­ջին մշա­կու­մով։ Ի՜նչ ջերմ էր հայ­րե­նի հո­ղի եւ «հող» բա­ռի հետ մեր նախ­նի­ներու կա­տարած զրոյ­ցը։ Ով­քե՜ր մաս չկազ­մե­ցին այդ երկխօ­սու­թեան խո­հական. Դու­րեան­ներ, Թու­մա­նեան­ներ, Խրի­մեան­ներ եւ տա­րագիր պան­դուխտնե­րու լեար­դը այ­րած մայ­րեր - հո­ղը թե­թեւ ըլ­լայ իրենց վրայ։ Իսկ անոնք, որոնք հե­ռացեր էին հայ­րե­նի հո­ղէն, արե­ւածա­ղիկ­նե­րու նման թե­քուե­ցան դէ­պի անոր՝ մշա­կեցին մտա­ւոր հո­ղը։

Նոյն կա­րօտով ու եր­կիւղա­ծու­թեամբ, յար­գե­լի ըն­թերցող, նա­խորդ եր­կու յօ­դուած­նե­րու մէջ բուռ մը հող բռնած՝ փոր­ձեր էի հա­ղոր­դո­ւիլ ան­ցեալի հետ։ Այդ հո­ղը յա­ճախ մահ կը բու­րէր. «Գրկեմ սրտովս արդ ցուրտ հող ։ Պետ­րոս Դու­րեան», ծե­րու­թիւն կը բու­րէր. «Պա­տու­հա­նիս առ­ջեւ պա­տառ մը հող կայ. / Ծեր աշ­խարհին է դէմքն՝ հողն այն սե­ւորակ ։ Եղիա Տէ­միր­ճի­պաշեան», տա­րագ­րութիւն կը բու­րէր. «Մի բուռ հող տար, ոտ­քիդ կպած, / Մեր տա­րագիր պան­դուխտնե­րին ։ Գե­ւորգ Էմին» ու կը բու­րէր նա­հատա­կու­թիւն. «Մենք փառ­քեր ու­նենք թա­ղուած հո­ղի տակ ։ Յով­հաննէս Թու­մա­նեան»։

Բայց միշտ չէ, որ «հող»ը մնաց «ոչնչու­թիւն», «սեւ», «ցուրտ» եւ «մահ» բա­ռերուն խճճո­ւած։ Եղաւ պայ­ծառ առա­ւօտ, հա­յը փա­րեցաւ իր հո­ղին, հողն ալ դար­ձաւ իր բա­րի բնու­թեան մայ­րա­կան- «ծնունդ» եւ «պտղա­բերում»։ Արդ, ճե­մենք գրա­կան դաշ­տե­րու վրայ, քա­ղենք պտուղներ քաղցրա­համ։

Ե՞րբ ջեր­մա­ցաւ հայ­կա­կան «հող»ը ու դար­ձաւ քնա­րական։ Ուշ միջ­նա­դարուն, հայ­կա­կան վե­րած­նունդին։ Նոր ու պայ­ծառ շրջան մըն էր ան։ Հայ աշուղներ կեն­սա­սէր, հո­ղածին գե­ղեց­կուհիի մը սի­րով տո­չորած, կեան­քը եւ անոր շնորհնե­րը վա­յելե­լու տեն­չանքով եր­գե­ցին հո­ղի ծննդա­րար ու կեն­սա­տու բնու­թիւնը, ար­հա­մար­հե­լով անոր խո­ժոռ երե­սը սեւ։ Սէ­րը յաղ­թա­հարեց մա­հուան։ Մա­հը ոչնչա­ցաւ՝ դար­ձաւ չնչին։

1200ական­նե­րուն լսե­ցինք Յով­հաննէս Երզնկա­ցիի եր­գե­րը։ Անոնք կու գա­յին Անա­հիտ թի­ցու­հիի նստա­վայ­րէն։ Յով­հաննէս Երզնկա­ցիի եր­գե­րը խոր էին, լի կեան­քի իմաս­տա­սիրու­թեամբ։ Ըստ անոր, հո­ղեղէն մար­դը, ծա­ղիկ մը լոկ երկրի վրայ, մա­հուան տագ­նա­պով փա­րած կեան­քին, կը փնտրէ իմաստն անոր. «Մեք բու­սաք զերթ ծա­ղիկ յե­րեսն ի հո­ղոյն, / Ծա­րաւած ենք բա­նի, զինչ տունկն ի ջրոյն»։

Երզնկա­յէն ոչ շատ հե­ռու՝ Կար­նոյ մէջ հնչեց հո­ղասէր մէկ այլ բա­նաս­տեղծի՝ Յով­հաննէս Կար­նե­ցիի ձայ­նը։ 1750-1820 թո­ւական­նե­րու մէջ ապ­րած ման­կա­վարժ Կար­նե­ցին ծա­նօթ էր «Ար­դար վար­ժա­պետ» մա­կանու­նով։ Իր սի­րոյ եր­գե­րը եր­գո­ւած եւ տա­րածո­ւած էին Կար­նոյ մէջ եւ շրջա­կայ­քը։ Ահա կեն­սուրախ այդ քնա­րեր­գա­կի տա­ղերէն մէ­կը, ուր քա­րը բարձ է, ան­կո­ղինը՝ հող. «Ան­ցեալ գի­շեր դրան սի­րել­ւոյս ննջման տեղն իմ անդ քար էր, / Ծած­կոցս տե­րեւ, ներ­քեւս հող, բայց սիրտ իմ յոյժ ու­րախ էր»։

Նոյն օրե­րուն մէկ այլ սի­րահար աշուղ յայտնո­ւեցաւ - ցա­ւօք սրտի անոր անու­նը շա­տոնց դար­ձեր է հող, զինք կո­չենք «Անա­նուն» ու ըսաւ, թէ պատ­րաստ է իր սի­րածի ոտ­քի տակ հող դառ­նա­լու. «Կա­պուտն է մեզ վկայ, որ կու սի­րեմ զքեզ, / Հող եմ ես քո ոտիցդ, յոր­տեղ որ կո­խես»։

1550-նե­րուն «հող»ը... շի­կացաւ։ Վա­նեցի Քու­չա­կի սպի­տակա­փայլ եարն էր պատ­ճա­ռը, որուն մեր­կութիւ­նը նա­խան­ձե­լի էր, նոյ­նիսկ մե­ռեալ­նե­րու հա­մար. «Ուր որ դու կանգնած լի­նիս, չէ պա­տեհ վա­ռեն մո­մեղէն. Ծո­ցուդ լոյսն դուրս ծա­գէ, գէմ ել­նէ մե­ռելն ի հո­ղէն»։

Իսկ Դա­նիէլ Վա­րու­ժա­նի գրչին տակ «հող»ը... մայ­րա­ցաւ. «Գիւ­ղակնե­րէն հո­րիզոն­նե­րը մին­չեւ կը տա­րածուի մեր մայ­րութիւ­նը հո­ղի ։ Ար­տե­րուն Հրա­ւէրը», «Կը բա­բախէ սիրտն հո­ղին իրենց բրդոտ կրծքին տակ ։ Մշակ­նե­րը»։ Յար­գե­լի ըն­թերցող, բա­ցէք «Հա­ցին Եր­գը» ժո­ղովա­ծուն ու դուք կը շնչէք հայ­րե­նի հո­ղը։ Վա­րու­ժա­նի «հող»ը բա­րի է ու բեր­րի։ Պտղա­բեր մայր է ան։ Ակօս-ակօս ահա Վա­րու­ժա­նի «հող»ը։ «Այժմ հո­ղին տակ կ՚ու­ռին հունտեր՝ ինչպէս ծի­ծերն ու­լե­րուն ։ Տա­փան», «Կը զար­դա­րէ ամա­յու­թիւնը հո­ղին մատ­ղաշ ծա­ղի՚կը հա­ցի ։ Առա­ջին Ծի­լեր», «Կ՚եր­գեմ քա­ջերը հո­ղին ։ Կա­լեր», «Դո՛ւն, սուրբ պաշտպան հայ­րե­նական հո­ղերուս ։ Խաչ­բուռ», «Կ՚ըն­դունի հողն իր սրտին մէջ՝ լոյ­սին նի­զակն արիւ­նոտ ։ Մի­ջօրէ», «Հո՜, հռո՛ հռո՛ հռո՛. - Հո­ղին տակ հռնդիւնն է արօ­րին ։ Հեր­կեր», «Բո՜յրը հո­ղին, հո­ղին բո՜յրը ։ Գար­նան Անձրեւ», «Հո­ղին ծո­ցէն ոս­կի լոյ­սեր թող հո­սին ։ Ցան»։

Յար­գե­լի ըն­թերցող, ո՛չ մէկ բա­նաս­տեղծ ու­նի հայ­րե­նի հո­ղին նո­ւիրո­ւած այսքան քեր­թո­ւած, «հող» բա­ռի այսքան առատ գոր­ծա­ծու­թիւն։ Ձեր թոյլտո­ւու­թեամբ կը փա­փաքիմ «հող»էն ծնած եր­կու բառ յօ­րինել այ­սօր ու ձօ­նել Սե­բաս­տա­ցի Վա­րու­ժա­նին. «հո­ղապաշտ» ու «հո­ղանո­ւէր»։

Երբ Վա­րու­ժա­նը եւ իր նա­խորդնե­րը գուրգու­րանքով մշա­կեցին հայ­րե­նի «հող»ը, յա­ջորդնե­րու հա­մար հա­ճոյք էր հնձել անոր բա­րիք­նե­րը։ Անոնցմէ մէ­կը Աք­սել Բա­կունցն էր։ Բա­կունցը ոչ միայն քնա­րական էր իր գիր­քե­րու մէջ, այլ նաեւ՝ իր կեան­քի մէջ։ Նա­յեցէք անոր աշ­խա­տան­քա­յին կեան­քին ու կը հասկնաք, թէ Բա­կունցը մէկ այլ «հո­ղապաշ­տ» էր։ 1924-26 թո­ւական­նե­րուն Գո­րիսի մէջ հող­բաժնի վա­րիչ էր ան, իսկ 1926-31 թո­ւական­նե­րուն՝ հող­վարչու­թեան պե­տի տե­ղակալ։ Բա­կունցի գրչա­կից Գուրգէն Մա­հարին անոր հա­մար գրեր է հե­տեւեալ վկա­յու­թիւնը. «Փո­ղոցում կը կռա­նար, կը վերցներ մի հո­ղակոշտ եւ ագա­հաբար կը համ­բուրէր. -Ոչ մի հող այսպէս չի բու­րում, չէ՜ ... կը հպար­տա­նար»։

Սիւ­նի­քի նոյն հո­ղէն ծնած Հա­մօ Սա­հեանի հա­մար երա՛զն ալ հող էր. «Տան կտու­րի տակ ար­թուն էին լոկ հո­ղոտ, մղե­ղոտ մեր երազ­նե­րը։ Հո­ղի տակ են մեր հոգ­սե­րը ան­հոգ, իսկ հո­ղի վրայ խշխշում են լոկ հո­ղոտ, մղե­ղոտ իմ վեր­յուշե­րը»։ Հո­ղի երազ մըն ալ տե­սաւ Անդրա­նիկ Թէր­զեանը։ Եփ­րա­տի ափե­րէն աք­սո­րուած ըն­տա­նիքի զա­ւակ Անդրա­նիկը 1927ին ծնաւ Հա­լէպի մէջ։ Խորհրդա­հայ հո­ղի վե­րած­նունդը գրա­ւիչ էր անոր հա­մար ու 19 տա­րեկա­նին ներ­գաղթեց Հա­յաս­տան ու եր­գեց. «Ես եմ արդ՝ հո­ղին վրայ աճող երազ մը հա­րուստ»։

Յար­գե­լի ըն­թերցող - կամ՝ հո­ղակից, եթէ կե­սարա­ցի էք - ա՞րդեօք հո­ղի մա­սին պէտք չէ, որ գրէի, քա­նի որ հայ­րե­նի հո­ղի վրայ չեմ։ Բա­նաս­տեղծ Յով­հաննէս Գրի­գորեանը - անոր ալ հո­ղը թե­թեւ թող ըլ­լայ - զգու­շա­ցու­ցած էր զիս տաս­նա­մեակ մը առաջ. «Մի՛ գրիր բա­նաս­տեղծու­թիւններ, երբ հե­ռու ես քո երկրից»։ Բայց, ի՞նչ ընէի, որ «հող» բա­ռը գրա­ւիչ էր, ջերմ ու բա­րեբեր, կը բու­րէր կեանք։ Եռա­ծալ այս յօ­դուա­ծաշա­րը, յար­գե­լի ըն­թերցող, երա­զեցի, որ քե­զի եւ ին­ծի շնոր­հէր հայ­րե­նի հե­ռաւոր հո­ղը համ­բուրած ըլ­լա­լու մխի­թարան­քը - հո­ղազուրկ սփիւռքա­հայու «հո­ղաս­լաց» (մէկ այլ նոր բառ) պտոյ­տը ան­հաս։

Կը յի­շէ՞ք Անդրա­նիկ Թէր­զեանը - Եփ­րա­տի ափե­րէն ար­մա­տախիլ եղած այդ պա­տանին, որ հո­ղը «կարմրած» հայ­րե­նիքի կան­չով ներ­գաղթած էր - ու տաս­նա­մեակ մը իսկ չվա­յելած զայն վա­ղամե­ռիկ ննջեց անոր մէջ։ Այ­սօր կը փա­փաքիմ յօ­դուածս աւար­տել այդ շնոր­հա­լի երի­տասար­դի երեք տո­ղիկ­նե­րով, ուր հո­ղը կեանք կը բու­րէ. «Իրիկ­նա­յին մշու­շում խոր­հում է հո­ղը հի­մա», «Բե­րել եմ ես հո­ղի խին­դը ու լիու­թիւնը բեր­րի», «Ես լոյս աշ­խարհ կու գամ հո­ղից հայ­րե­նի՝ դար­ձած քնքոյշ մի ծա­ղիկ»։

Յա­ջորդ յօ­դուա­ծը, յար­գե­լի ըն­թերցող, նո­ւիրո­ւած է «շնորհ» բա­ռին եւ շնոր­հա­լի ու շնոր­հա­զարդ հա­յերուն։ Իսկ այն երեք բա­ռերը, զոր այ­սօր հո­ղի մէջ ցա­նեցի - «հո­ղանո­ւէր», «հո­ղապաշտ» եւ «հո­ղաս­լաց», կ՚երա­զեմ, որ ար­մա­տանան ու հա­յախօս շրթունքնե­րը շու­տով վա­յելեն անոնց շնորհնե­րը։