ԾՈՎԻՆԱՐ ԼՈՔՄԱԿԷՕԶԵԱՆ

ԾՈՎԻՆԱՐ ԼՈՔՄԱԿԷՕԶԵԱՆ

Ինչից եմ վախենում

Կայ Փուշկի­նի (1799-1837) մօտ մի բա­նաս­տեղծու­թիւն, որ­տեղ նա ասում է, որ դուրս է եկել որ­պէս ազա­տու­թեան սեր­մեր ցա­նող եւ ան­մեղ ձեռ­քով ստրկա­ցած ակօս­նե­րում գցել է կեն­սա­րար սեր­մեր, սա­կայն աւաղ ըն­դա­մէնը կորցրել է ժա­մանակ, բա­րի մտադ­րութիւններն ու աշ­խա­տանքներ... Արա­ծէ՛ք, խա­ղաղ ժո­ղովրդներ, ձեզ չի արթնաց­նի պա­տուի կո­չը. ին­չի՞ է պէտք նա­խիր­նե­րին ազա­տու­թեան պտուղնե­րը. նրանց հար­կա­ւոր է մոր­թել եւ խու­զել։ Այսպի­սի բա­նաս­տեղծու­թիւն։

Այ­նուհե­տեւ որ­պէս շա­րու­նա­կու­թիւն ես կար­դա­ցի Չե­խովի (1860-1904) պատ­մո­ւածքնե­րի ժո­ղովա­ծուն, որն ինձ վրայ անա­սելի տպա­ւորու­թիւն թո­ղեց։ Ինձ կար­ծես ծե­ծեցին... 15 պատ­մո­ւածքներ էին զե­տեղո­ւած մի ժո­ղովա­ծուի մէջ «Մու­ժիկներ» (մու­ժիկ դա ռուս գիւ­ղա­ցին էր) անո­ւան ներ­քոյ։ Սո­վետա­կան գրաքննա­դատու­թիւնը յօդս ցնդեց իմ յայտնու­թիւննե­րի ներ­քոյ։ Այո, մեզ քա­րոզում էին, որ գիւ­ղա­ցին օր ու գի­շեր աշ­խա­տում էր եւ հա­լած­ւում ու­նե­ւոր­նե­րի կող­մից։ Նման բան չես տես­նում Չե­խովի պատ­մո­ւածքնե­րի մէջ։ Նա ցոյց է տա­լիս ծայր աս­տի­ճան չքա­ւորու­թիւնը, որի պատ­ճառն է ստո­րին դա­սի մարդկանց անաս­նա­կան բնոյ­թը։ 1861-ից յե­տոյ ճոր­տա­տիրու­թիւնը վե­րացաւ Ռու­սաստա­նում, իսկ 1917-ի յե­ղափո­խու­թիւնը վե­րաց­րեց դա­սակար­գե­րի բա­ժանու­մը, եւ բո­լորը հա­ւասա­րուե­ցին աղ­քա­տու­թեան մէջ, սա­կայն ըստ աւան­դոյթի գի­տակից դա­սը խո­յանում էր ան­գի­տակից զան­գո­ւածի վրայ, որն ապ­րում էր մարմնի կա­րիք­նե­րով։ 20-րդ դա­րի վեր­ջում կա­տարուեց նոյ­նը, այ­սինքն Սո­վետա­կան Միու­թեան փլու­զումը վե­րաց­րեց սո­վետա­կան ճոր­տա­տիրու­թիւնը, եւ մար­դիկ, ստա­նալով ազա­տու­թիւններ, այ­նո­ւամե­նայ­նիւ են­թարկո­ւեցին օրէնքնե­րին, որոնք թե­լադ­րում էր հա­սարա­կու­թեան ամե­նաս­տո­րին խա­ւը, իսկ դա մարմնի օրէնքներ էին՝ ու­տել եւ կշտա­նալ։ Հայ­րե­նիքը այդ խա­ւի հա­մար տուն չէր։ Տունն էր հայ­րե­նիքը... «Ար­դեօք ինչ-որ մի բան կը փո­խուի՞ Հա­յաս­տա­նում, եթէ մտա­ւոր խա­ւը վե­րադառ­նայ», հարցնում է իմ ըն­կե­րու­հիս, որը վա­ղուց ար­տա­գաղ­թել է Ռու­սաստան եւ զար­մա­նում է, թէ որ­քան է իջել ժո­ղովրդի մա­կար­դա­կը։ Իսկ միւս ըն­կե­րու­հիս, որը հե­տեւում է Հա­յաս­տա­նի իրա­դար­ձութիւննե­րին, հա­մեմա­տում է իր սիր­տը մի թռչնա­կի հետ, որին շղթա­յել են եւ իրեն տեղ չի գտնում հիաս­թա­փու­թիւնից։ Այո, այ­լեւս նշա­ձող չկայ։ «Վա­խենում եմ», խոս­տովանում եմ ես, եւ ինձ պա­տաս­խա­նում են «Դու այնքան ու­ժեղ ես, ին­չի՞ց ես վա­խենում»։ Չհաս­կա­նալուց եմ վա­խենում։ Հա­մար­ժէք մար­դու բա­ցակա­յու­թիւնից եմ վա­խենում։

Մի պու­րակ կայ Վա­նաձո­րում։ Այստեղ տե­ղադ­րել են 81 ան­մա­հացած զի­նուոր­նե­րի պատ­կերնե­րը։ Եւ ար­դէն դա պու­րակ չէ, այլ զի­նուո­րական գե­րեզ­մա­նոց։ Գրե­թէ ամ­բողջ Հա­յաս­տա­նի եւ Ար­ցա­խի ան­կիւննե­րում նման փոքր եւ մեծ գե­րեզ­մա­նոց­ներ են ան­մա­հացած հե­րոս­նե­րի անուննե­րով եւ մեզ նա­յող հա­յեացքնե­րով՝ պու­րակնե­րում, դպրոց­նե­րի, հիմ­նարկնե­րի եւ բու­հե­րի բա­կերում։ Մի կին գրկել է իր փոք­րի­կին եւ շշնջում է ական­ջին. «Նրանք իրենց կեան­քը տո­ւեցին, որ­պէսզի մենք ապ­րենք»։ Բայց ին­չո՞ւ մեր ապ­րե­լը չի գա­լիս։ Որով­հե­տեւ մենք գի­տենք այն, ինչ նրանք չի­մացան։ Նրանք տո­ւեցին իրենց կեան­քը յա­նուն հայ­րե­նիքի, որն ան­ցաւ թշնա­մուն։ Բո­լոր շի­րիմ­նե­րին ծա­ծան­ւում են Հա­յաս­տա­նի պե­տական դրօշ­նե­րը եւ ար­տա­սահ­մանցի­ների հա­մար յատ­կա­պէս Եռաբ­լուրը դար­ձել է տե­սար­ժան վայր. տե­սէ՛ք որ­քան լոյս տղա­ներ են զո­հուել պա­տերազ­մում, որին հա­յերը պար­տո­ւեցին։ Զի­նուոր­նե­րը չպար­տո­ւեցին։ 44 օր կռո­ւեցին մի պա­տերազ­մում, որը նա­խատե­սուած էր ըն­դա­մէնը 4 օրո­ւայ հա­մար։ Եւ զո­հուե­ցին յաղ­թա­նակը սրտներում։