Kalanda’dan Yaldo’ya inançların renkli Noel yolculuğu

Hıristiyan dünyası, İsa Mesih’in doğuşu amacıyla kutladıkları Noel’e hazırlık yapıyor.

Ortodokslar, Katolikler ve Protestanlar, Noel'i her yıl 25 Aralık'ta kutluyor. Ermeniler ise 6 Ocak'ı Noel olarak kabul ediyor.

Fotoğraf: Berge Arabian

Katoliklerle Ortodokslar arasındaki Noel tarihine ilişkin farklılık, farklı takvimleri benimsemelerinden kaynaklanıyor. Bugün dünyada en yaygın olarak kullanılan Gregoryan Takvimi (Miladi Takvim), Katolik Kilisesi'nin 226. Papası olan Papa XIII. Gregorius tarafından 1582 yılında uygulamaya konuldu. Ve her yıl dünyadaki Hıristiyanların çoğunluğu tarafından Gregoryan takvimine göre İsa Mesih’in doğuşu 24 Aralık'ı 25'ine bağlayan gece kutlanıyor. 

1923 yılından bu yana Gregoryan Takvimi benimseyen Yunanistan, Kıbrıs ve Bulgaristan'daki Rum Ortodoks Kilisesi'nin yanı sıra Kudüs'teki Ortodokslar da Noel'i 25 Aralık olarak kabul ediyor. Apostolik Ermeniler de, yeni Gregoryan Takvimi kullandıkları için 6 Ocak’ta Noel kutluyor.

Ermeniler 6 Ocak’ta kutluyor

Apostolik Ermeniler, 6 Ocak’ta hem İsa Mesih’in doğuşunu hem de vaftiz edilmesini kutluyor. Apostolik Ermeniler, “hisnak” yani “elli günler” anlamına gelen süreç olan Noel’den 50 gün önce, o haftaya denk gelen Pazar gününde ilk mumlarını yakıyor. Daha sonra Noel’e kadar yedi hafta boyunca, her Pazar günü kilisede mum yakıyor. 5 Ocak gecesi kilisedeki ayinden çıkan çocuklar, ellerinde tuttukları mumlarla kapı kapı gezerek İsa Mesih’in doğuşunu müjdeliyor. Çocuklar bu esnada, “müjde şarkısı” söylüyor. Kapı kapı gezen Ermeni çocuklara şeker, çikolata ve harçlık veriliyor.

6 Ocak günü de Apostolik Ermeni kiliselerinde düzenlenen ayinlerle kutlanan Noel’de, İsa Mesih’in vaftiz edilmesi su kutsama töreniyle anılıyor. Sunağın üzerine bir su konuluyor, dualarla kutsanıyor ve suya haç batırılıyor. Daha sonra okunmuş su cemaate dağıtılıyor. Ayin sonunda kilise içerisinde tüm ruhaniler ile tapor (resmi geçit) yapılıyor. Halkı selamlamak için yapılan taporda, dua ve Ermenice ilahiler eşliğinde ruhaniler kiliseden dışarı çıkıyor.

“İsa Mesih’in 40’ı çıkana kadar”

Ruhaniler burada cemaate, “Kristos dznav yev haydnetsav” yani “Mesih doğdu ve beden aldı” diyor. Cemaat de, “Orhnyal e haytnutyunn kristosi” yani “Kutlu olsun Mesih’in tezahürü” diye karşılık veriyor. Daha sonra kilisenin yönetim kurulu odasına gidilerek tuz, ekmek ve su okunarak kutsanıyor. İlk önce bu odaya gidilmesi ise kilise ve çalışanlarının bereketlenmesi için yapılıyor. Apostolik Ermeniler, 5 Ocak akşamı ise Noel yemeğinde buluşuyor. Ayrıca Noel, 40 gün boyunca kutlanabiliyor. “İsa Mesih’in 40’ı çıkana kadar” inanışıyla, 40 gün boyunca bayram kutlanıyor ve misafir ağırlanıyor.

Ermeni Katolikler ise 25 Aralık’ta Noel’i kiliselerde düzenledikleri ayinlerle kutluyor.

Umuda, barışa, sevince ve sevgiye yakılan mumlar

“Advent - Geliş” döneminde ise Noel’den önceki dört hafta boyunca bekleyiş ve hazırlık dönemi oluyor. Süryanilerin “Bekleyiş” diye tanımladığı bu dönemde, Ortodokslar ve Katolikler Noel’e kadar dört hafta boyunca her Pazar bir mum yakıyor. Birinci hafta bir mum, ikinci hafta iki mum, üçüncü hafta üç, dördüncü hafta da dört mum birlikte yanıyor. Her mumun taşıdığı bir anlam var ve şöyle yorumlanıyor: Birinci mum umut yani Tanrı’nın vaat ettiği kurtarıcıya olan umudun simgesi. İkinci mum barış yani İsa Mesih’in dünyaya getirdiği ilahi barışı hatırlatıyor. Üçüncü mum ise sevinç yani İsa Mesih’in doğumunun müjdesiyle gelen büyük sevinç olduğunu simgeliyor. Bu mum genellikle pembe renkte oluyor. Dördüncü mum da sevgi yani Tanrı’nın insanlığa sunduğu koşulsuz sevgiyi ve İsa Mesih’in doğumunun anlamını temsil ediyor. Bu dört mumun her biri, Noel’e doğru ruhsal bir yolculuğu, içsel hazırlığı ve Hıristiyan inancındaki temel değerleri (umut, barış, sevinç, sevgi) hatırlatma amacı taşıyor.

Katolikler 24 Aralık gecesi Noel kutluyor

Latin Katolikler de, 24 Aralık gecesi Noel’i kiliselerde düzenledikleri ayinler ile kutluyor.

24 Aralık gecesi arife ayininde tüm Katolik imanlılar ve Katolik olmayanlar da kiliselerde toplanıyor. Kilise başrahibinin kararına göre akşam 21.00 ya da 23.00’te başlayan ayin öncesinde koro Noel ilahileri söylüyor. İsa Mesih’in doğuşunu tasvir eden çeşitli dillerdeki ezgiler, bekleyişi daha da sevinçli kılıyor. Ruhanilerin girişi ile ayin başlıyor, temsili bebek İsa, rahip tarafından yemliğe yatırılıyor. Görkemli ayinin sonunda cemaat kilise avlusunda bayram tebriği için bir araya geliyor ikramlar paylaşıyor ve ayin sona eriyor. Kimileri 24 Aralık gecesi Noel yemeği yerken, bazı Katolikler de 25 Aralık gününü tercih ediyor. Noel yemeklerinde buluşan Katolikler, birbirlerine hediyeler veriyor ve mezeler sofralarında baş yeri alıyor.

Süryani Ortodoksların Yaldo kutlaması

Gregoryan takvimini kullanan Süryani Ortodokslar da, her yıl 25 Aralık’ta İsa Mesih’in doğuşunu Süryanice doğuş anlamına gelen “Yaldo” bayramını kutluyor. Hıristiyanlığı ve İsa Mesih'i kabul eden ilk topluluk olarak bilinen Süryaniler, Yaldo Bayramı’nı kutlamadan önce kilisenin kabul ettiği takvim uyarınca 15 Aralık’tan başlayarak, 10 gün boyunca hiçbir hayvansal gıda tüketmeyerek perhiz yapıyor. 1 Aralık’ta, evlerinde Noel ağaçlarını kuran Süryani Ortodokslar, Katoliklerde olduğu gibi advent dönemine başlayarak 25 Aralık’a kadar dört hafta boyunca her Pazar günü evlerinde ve kiliselerde mum yakıyor. Yaldo ayini, Turabdin (Mardin ve çevre iller) bölgesinde “şahro” yani gece ayini olarak yapılıyor kimi kilise ve manastırlarda. Diğer kentlerde ise 25 Aralık sabahı tüm kiliselerde ayinler düzenleniyor, mumlar yakılıyor.

Ayin esnasında ruhaniler ve şemmaslar (sunakta görevli öğrenciler), kilisenin içerisinde ilahiler eşliğinde halkın arasından geçerek devre yapıyor. Bu esnada kilisede bulunan Süryaniler de zılgıtlar ve ilahiler eşliğinde coşkularını paylaşıyor. Ardından İsa Mesih’in mağarada doğması ve çobanların bu müjdeli haberi ateş yakarak karşılamaları, çıralar tutuşturulup ateş yakılarak sunakta canlandırılıyor. Ayin sonunda, ayini yöneten ruhani tarafından cemaate, Hıristiyanların yılda en az iki kere alması gereken "kıddas" yani okunmuş bereket ekmeği veriliyor. Kıddas, ruhani tarafından insanların ağzına koyuluyor, başka bir kişi bu ekmeğe dokunmuyor. Kıddas alınması sonrası Süryaniler, oruçlarını sonlandırıyor. Ayin bitiminde, itirafta bulunmak isteyen Süryaniler ruhani ile özel olarak görüşüp itirafta bulunuyor.

Süryaniler daha sonra kilise bahçesinde, birbirlerinin bayramını İsa Mesih’in de konuştuğu dil olan Süryanice, “Rabbin doğuş bayramı kutlu olsun” anlamına gelen “Brikh mavlodo d’moran” sözleriyle kutluyor. Ardından evlerinde yaptıkları kahvaltı ile oruçlarını açan Süryaniler, gün boyu Yaldo Bayramı’nı kutlayarak bayramlaşmayı sürdürüyor. Apostolik Ermenilerde olduğu gibi Süryani Ortodokslar da Yaldo’yu 40 boyunca kutluyor.

Süryani Katolikler ve Keldaniler de 25 Aralık’ta Noel kutluyor.

Rum Ortodoks’ların “Kalanda” geleneği

Rum Ortodokslar ise bazı kiliselerde 24 Aralık akşamı, bazı kiliselerde de 25 Aralık sabahı Noel ayini yapıyor. 15 Kasım’dan 24 Aralık’a kadar 40 gün boyunca Noel orucu tutan Rum Ortodokslar, Noel ayini ile oruçlarını sonlandırıyor. 24 Aralık akşamı ise Rum Ortodokslar’ın “Kalanda” geleneği kapsamında çocuklar Türkçe, Rumca ve Yunanca şarkılar seslendirerek Noel’i kutluyor. Kalanda geleneği, Beyoğlu’ndaki Özel Zapyon Rum Lisesi öğrencileri tarafından yaşatılmaya devam ediyor. Noel ayini ile İsa Mesih’in doğuşunu kutlayan Rum’lar, daha sonra yemeklerde buluşuyor.