բագրատ
էսդուգեան
Աշխարհագրութիւնը հայ գրողի, հետեւաբար ալ ընթերցողի համար միշտ ուշադրութեան նիւթ եղած է։ Թերեւս ալ միայն հայերով սահմանուած հետաքրքրութիւն մը չէ այս։ Այսօր իսկ մարդիկ մեծ ուշադրութեամբ կը հետեւին իրենց անծանօթ երկիրներու բնութեան կամ այդ երկիրներու ժողովուրդներուն ստեղծած մշակոյթին։ Այդ հետաքրքրութիւնը յագեցնող կարեւոր դէմք մը ըլլալով համաշխարհային գրականութեան մէջ կը յիշուի Մարկօ Փոլօ կերպարը։ Կարելի է ըսել որ արեւմտեան աշխարհը իր միջոցաւ պատկերացում մը ունեցաւ արեւելքի, յատկապէս ալ հեռաւոր արեւելքի մասին։ Նոյն յատկութեամբ կը յիշենք նաեւ Էվլիյա Չելեպին, որ ճշգրտութիւնը վիճելի ըլլալով հանդերձ մինչեւ օրս կ՚օգտագործուի բազմաթիւ քաղաքներու պատմութիւնը ընկալելու համար։
Եթէ այս օրինակները մեզ կը յուշեն ճանապարհորդներ, կան օրինակներ եւս, որոնք իրենց հայրենի երկիրը կը ծանօթացնեն առանց իսկ այդ երկրի, տուեալ օրինակի մէջ գիւղի, աւանի կամ քաղաքի սահմաններէն դուրս ելլելու։
Մանաւանդ յետեղեռնեան շրջանին այս տեսակի գրականութիւնը ուրիշ դրդապատճառ մըն ալ ունէր՝ վկայութիւններով անմահացնել երբեմնի կորուսեալ օրրանը։ Իրաւ ալ հայ ժողովուրդը ապրեցաւ այս սարսափը երբ հազիւ քանի մը ամիսներու ընթացքին զրկուեցաւ իր բազմահազար տարիներու օրրանէն։ Այսպէսով Ի. դարուն ծաւալեցաւ նոր գրականութիւն մը։ Սփիւռքի պայմաններու տակ հեղինակներ սկսան էջերու վրայ վերակենդանացնել ամբողջ երկիր մը։ Հիմնուած բազմաթիւ հայրենակցական միութիւններու առաջին որդեգրած գործերէն մէկը եղաւ հեղինակ մը գտնել ու պատուիրել իրենց երկրի պատմութիւնը։ Այդ պատումները երբեմն ընդլայնեցան դէպի քանի մը քաղաքներ ներառնող տարածքներու, երբեմն ալ կը սահմանուէին գիւղի մը համեստութիւնով։ Այսօր մեր ձեռքը ունինք Մարտիկ Մատէնճեանի հաւաքած «Սպիտակ Լերան Հերոսամարտերը» գիրքը։ Այս տեղ սպիտակ լեր կոչուածը հայացուած անունն է Աքտաղ Մատէն գաւառի։ Դժբախտաբար այս տեսակի հայացնելու մարմաջը յաճախակի երեւոյթ է մեր գրողներու մօտ, որ միայն պատմութիւնը կամ պատմական աշխարհագրութիւնը աղաւաղելու կը ծառայէ։ Ի վերջոյ ոչ մէկ Աքտաղ Մատէնցի չէ մտաբերած իր քաղաքը «Սպիտակ լեռ» թարգմանել։
Մարտիկ Մատէնճեան գիրքի մուտքի «ձօն» խորագրին մէջ կը բացատրէ սոյն աշխատանքի համար զինք մղող խորհուրդը։ «Այս գիրքը կը հրատարակեմ ցեղասպանութ-
եան հարիւրերորդ տարելիցին առթիւ եւ կը ձօնեմ հայ ազգի երկու միլիոն նահատակին, յատկապէս այն բոլոր հին ու նոր հերոսներուն որոնք մարտնչելով եւ պայքարելով, իրենց անձնուիրութեամբ ո՛չ միայն Հայաստան կերտեցին, այլ Արցախէն իսկ մաս մը ազատագրեցին։ Եոզղատի եւ Սեբաստիոյ ազատամարտիկները, չորս տարիներ շարունակ, որոշ խումբեր մինչեւ 7-8 տարի, լեռներու վրայ՝ յատկապէս Աք Տաղի (Սպիտակ Լերան) եւ շրջակայի լեռներուն ապաւինելով, տոկացին եւ յաղթեցին, զոհուեցան հերոսաբար, բայց գլուխ չծրեցին թրքական եաթաղանին առջեւ»։
Մատէնճեան այս բացատրութենէն ետք կը նշէ «Աք Տաղի Քառամեայ Գոյամարտը» գիրքի հեղինակներ Նազար Գաբիկեան եւ Կիւլպէնկ Գալուստեանը։ Ուրեմն այս հրատարակութիւնը կառուցուած է այդ նախափորձի վրայ ուր աւելցած են նաեւ կարգ մը ցարդ անծանօթ դէպքեր։
Այս բովանդակութեան մէջ մենք կը հանդիպինք Կէմէրէկի եւ Չաթի շրջակայ գիւղերու ծանօթագրութեան։ Ի վերջոյ Աք Տաղ Մատէն գաւառը անմիջական հարեւանութիւն ունի Եոզղատի, Սեբաստիոյ, Կեսարիոյ եւ շրջաններուն հետ։ Ցեղասպանութեան դաժանութ-եան մէջ տեղւոյն բնակիչները ձեռնարկած են ինքնապաշտպանութեան եւ դիմադրութեան պայքարի։ Պայքարը ծնած է նաեւ հերոսներ։ Գիրքը գովքը կը հիւսէ այդ հերոսներու նուիրեալ կռիւին։ Ընթերցողը այսպէսով կը ծանօթանայ Մորուք Ժիրայր անունով ծանօթ Մարտիրոս Պօյաճեանի, Հաճի Պէկ Փափազեանի, Ռուբէն Թորոսեանի, Մելքիսեթեկ Սարեանի, Մելքոն Գուլաքսըզեանի, Աւետիս եւ Նազար Գաբիկեաններու, խմբապետ Արթին Աղա Տէմիրճեանի, Արմենակ Տէմիրճեանի, Արթին Աղայի կնոջ Մարիամի, Խաչիկ եւ Միհրան Քըչըքըրըքեաններու, Սեդրակ Գուլաքսըզեանի, Օհան Սէօհպէթեանի, Միքայէլ Չավուշի, Տօնիկ Արսլանեանի, Տօնիկ Հաճըմկրեանի, Համբար Վարդապետեանի, Ռուբէն Պօյաճեանի, Բենիամին Թորոսեանի, Սարգիս Արմաղանեանի, խմբապետ Սամուէլի կնոջ՝ Կիւլինարի քաջագործութիւններուն։
Մարտիրոս Մատէնճեան ծնած է Լիբանան։ Սերած է Չեփնիցի վերապրողներու ընտանիքէ ու ապա գաղթած է Գալիֆորնիա։ Ան նախապէս ալ հրատարակած է բռնագրաւուած դրախտի մասին երկու գիրքեր, որոնք այս վերջինով կը կազմեն երեակ մը։
«Սպիտակ Լերան
Հերոսամարտերը»
Հաւաքեց՝ Մարտիկ Մատէնճեան Փասատենա, Գալիֆորնիա, Փետրուար 2015
356 էջ