էզկի պէրք
Վերջերս ընթերցեցի Գրիգոր Զոհրապի «Մարսէլ Լէար» ծածկանունով հրատարակած փոքրիկ գիրքը։ Այս ընթերցումով դարձեալ գիտակցեցայ վկայութիւններու կարեւորութեան։ Խիստ բացատրական, շատ պարզունակ լեզուով գրուած, եղելութիւնները պարզող եւ շատ անգամ ալ լուծումները առաջարկող հեղինակ մըն է Գրիգոր Զոհրապ։ Իր գլխաւոր մտահոգութիւնը եղած է Օսմանեան Հայաստանի խնդիրները։
Գրիգոր Զոհրապի անունին հետ մտաբերուած մտաւորական մըն է Ռոպէր Քոփթաշ, որ գիրքին մէջտեղ կը գտնէ երկարաշունջ ներածականով մը։ Այդ ներածականի մէջ Քոփթաշ կը ներկայացնէ նաեւ Զոհրապի aկենսագրութիւնը։ Իրականութեան մէջ այս կենսագրութիւնը բացի Զոհրապի ուր ծնած ըլլալէն կամ որ դպրոցները յաճախելէն, լայն տեղեկութիւն կու տայ նաեւ անոր քաղաքական հակումներուն մասին։
Գրիգոր Զոհրապ Օսմանեան Պետութեան յատուկ ծառայութեան ոճրագործները կողմէ սպանութենէն հազիւ երկու տարի առաջ ֆրանսերէնով գրի առած «Փաստաթուղթերու Լոյսին Տակ Հայկական Խնդիրը» գիրքին կը սկսի հայկական խնդրի հակիրճ պատմականը նկարագրելով։ Կը ներկայացնէ հայ ժողովուրդի մահմէտեկան ցեղախումբերու հետ շրջապատուած ապրելու պարտադրութիւնը։ Կը խօսի այս պայմաններուն ճնշումին տակ իսլամացած հայերուն գոյութեան մասին։ Կը վկայէ թէ հայ ժողովուրդին պահանջը դարերէ ի վեր իր մատնուած դժուարութիւններուն բարելաւումը եղած է միայն։ Սակայն այս պահանջը յարատեւօրէն մերժուած է Օսմանեան պետութեան կողմէ։ Օսմանցիներ մերթ ընդ մերթ պայմաններու բերումով ստիպուած մնացած են բարեփոխումներ կատարելու մասին խոստումներ տալու, սակայն երբեք չեն գործադրած այս խոստումները։ 1891 թուականին հիմնուեցաւ Համիտեան գունդերը, որոնք հիմքը պիտի կազմէին հողի խնդրին։ 1894-1896 թուականներու միջեւ կատարուեցաւ շրջանային կոտորածներ որոնց հետ կայացաւ նաեւ հողերու տարածքներու բռնաբարումը։ Սահմանադրութիւնը կը խոստանար քաղաքացիական իրաւունքներ։ Բայց վրան հասաւ 1909-ին Ատանայի ջարդերը, որու հետեւանքով բացի զոհուած 20 հազար հայերը, հիասթափութիւն պատճառեց բովանդակ հայութեան։
Հայերը այս պայմաններու տակ իրենց յոյսը կապեցին օտար երկիրներուն Օսմանեան պետութեան վրայ ճնշում բանեցնելու միջոցին։ Զոհրապի այս գրքոյկն ալ այդ ջանքի, ձայնը լսելի դարձնելու մարմաջի օրինակ մըն է։
Գիրքի երկրորդ բաժնին մէջ Զոհրապ Օսմանեան երկրի հայութեան բնակչութեան, տնտեսական տուեալներու, արտադրութիւններու կարողութիւններու եւ կրթական համակարգի մասին ուսումնասիրութիւններ եւ փաստաթուղթեր կը ներկայացնէ։
Երրորդ բաժինը կը վերաբերի թուրք կառավարութեան բարեփոխումներէ խուսափելու պատճառներուն։ Ենթախորագիրներոգ կը քննարկէ քաղաքական, տնտեսական, հասարակական եւ կրօնական գործօնները։ Կ՚անդրադառնայ արշաւանքի հասկացողութեան թուրքերուն մօտ որքան տարածուն ըլլալու փաստին։ Կը հաստատէ որ այդ հասկացողութեան հետեւանքով հողագործութիւնը եւ արհեստները աւանդականօրէն վիճակած են ոչ իսլամներուն։ Իսկ քիւրտ ցեղապետներ իսլամութեան շնորհած անպատժելիութեան հետեւանքով տիրացած են գիւղերու եւ հօտերու։
Չորրորդ բաժնի մէջ Զոհրապ առաջարկներ կը ներկայացնէ։ Կ՚առաջարկէ որ լիազօրուած եւրոպացի կուսակալ Օսմանեան Հայաստանի մէջ հետապնդէ շրջանային վարչութեան գործադրութիւնը եւ հայերու պետական պաշտելիութեան մասնակցութիւնը։ Զոհրապ կը մեկնաբանէ նաեւ այս առաջարկներուն տեղի տալիք դժգոհութիւնները եւ անոնց համար ալ լուծումներ կը ներկայացնէ։ Կը նշէ նաեւ կայսրութեան Արեւելեան Եւրոպայի տարածքին մատնուած պարտութիւնները եւ զանգուածային գաղթերը, որոնք իսլամ հասարակութեան մօտ կը գոյացնեն վրիժառութեան զգացուներ։
Հինգերորդ եւ վերջին բաժնին խորագիրն է «Եւրոպա եւ հայերը»։ Այս բաժնին մէջ ան կը շեշտէ Օսմանեան Հայաստանի ռազմավարական դիրքը, դիտել կու տայ հայ ժողովուրդի թէ հնամենի մշակութային ժառանգութեան մը ներկայացուցիչը ըլլալով հանդերձ արեւմտեան աշխարհին մաս կազմելու յատկութիւնը։ Վերջին տողերուն մէջ ան կարծես թէ տեսած ըլլար երկու տարի ետք պատահելիք աղէտը։ «…Հայկական քաղաքներուն ներկայ վիճակին քանի մը տարի եւս շարունակուելու պարագային արեւելեան սահմանին մէջ աննախատեսելի ցնցումներ պիտի պատահին»։
Այս գիրքի Ֆրանսայի մէջ հրատարակութենէն երկու տարի ետք հայ ժողովուրդի գողգոթան ապրուեցաւ։ Իսկ Եւրոպա այդ գործընթացի մէջ ականջները փակած էր թրքահայութեան աղաղակներուն։
Զոհրապի այս վերջին ջանքերը կարդացած պահուս յաճախ տարուեցայ մերօրեայ ապրումներու հետ նմանութիւններուն։ Զոհրապին 100 տարի առաջ գրածները այսօր ալ կը շարունակէ ուսուցողական մնալ։
Մարսէլ Լէար (Գրիգոր Զոհրապ)
Փաստաթուղթերու լոյսին տակ հայկական խնդիրը
Իլէթիշիմ հրատարակչութիւն
142 էջ
Իսթանպուլ 2015