BEYİZ KARABULUT
Arsen Yarman’ın yayına hazırladığı, 2010’da Derlem Yayınları’ndan çıkan ‘Palu-Harput 1878 Çarsancak, Çemişgezek, Çapakçur, Erzincan, Hizan ve Civar Bölgeler’ adlı iki ciltlik eserin yeni baskısı Belge Yayınları tarafından yapıldı. Eserin ilk cildi İstanbul Ermeni Patrikhanesi’nin Palu-Harput civarına 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın ardından imzalanan Ayastefanos ve Berlin Antlaşmalarının Ermenilerin yaşadığı yerlerde reformlar yapılmasını öngören maddelerine binaen gönderdiği ve bölgedeki Ermenilerin durumu ve şikâyetleri hakkında rapor tutmakla görevlendirmiş üç Ermeni rahibin raporlarını ( Erzurum ve çevresi için Vahan Bardizaktsi, Palu-Harput için Boğos Natanyan ve Erzincan çevresi için Karekin Sırvantsdyants görevlendirilmiştir) tarihsel açıdan değerlendiriyor. İkinci ciltte ise raporların Türkçesi yer alıyor.
Üç rahipten üç rapor
Üç rahip de savaş sonrası bölgede yaşanan açlığa, Kürt ve Çerkeslerin Ermenilere yönelik saldırılarına, şehirlerin Ermeni nüfusuna, cemaatin iktisadi ve sosyal durumuna, okulların ve dini kurumların işleyişine, devlet görevlileriyle yerel eşrafın Ermenilerle ilişkilerine dair bilgileri raporlarında ayrınıtlı olarak kaleme almışlar. Yazarlar ayrıca dini görevli olmaları hasebiyle daha çok manastır ve kiliseleri gezmiş ve muhtemelen bu kurumlardaki görevliler vasıtasıyla bilgi toplamışlar. Rahipler, raporlarında sadece bölgede yaşanan problemler, kilise, manastır, okul sayısı ve bölge iktisadına dair bilgiler vermekle yetinmeyip, bir seyahatname yazarı gibi gezdikleri yerlerin ünlü yiyecekleri ve günlük yaşam ritüelleri hakkında bilgi vermişler.
Arsen Yarman, raporlarda geçen Ermenice yer, kişi isimlerini ve inanışlara dair bilgileri zengin dipnotlar, haritalar ve fotoğraflarla destekleyerek okura sunuyor. Ayrıca konuyla ilgili önemli kaynakların çevirileri dipnotlarda yer alıyor. Rahiplerin yaşamları hakkındaki bilgiler raporlardan önce kısa bir bölüm halinde kitapta yer alıyor. İlk raporun yazarı Rahip Vahan Bardizaktsi’nin otobiyografisi ve Rahip Karekin Sırvatsdyants’ın biyografisi, ikinci ciltte yer alıyor. İkinci raporun yazarı Boğos Natanyan’ın otobiyografisi veya biyografisi bulunamadığından Arsen Yarman Ermenice kaynaklardan ve Osmanlı Arşivi’ndeki belgelerden faydalanarak rahibin biyografisini hazırlamış. Natanyan’ın biyografisi ilk ciltte yer alıyor.
Donald Quataert’in önsözü
Eserin önsözünü, çalışmaları özellikle Osmanlı’nın son iki yüzyılına odaklanan, emek tarihi ve sosyal tarih konularında eserler veren, 2011’de kaybettiğimiz değerli tarihçi Donald Quataert yazmış, Quataert, eserin ilk cildini şu sözlerle değerlendirmiş: “Bu kapsamlı incelemede Arsen Yarman, 19. yüzyıl Osmanlı tarihindeki belli başlı eğilimleri ve gelişmeleri açıklayarak daha sonraki üç anlatı için zemin hazırlamaktadır. Kendi başına önemli bir tarihi inceleme olan bu ilk kısım ilerde Osmanlı İmparatorluğu’nun son yüzyılındaki ekonomik, sosyal, kültürel, ekonomik ve politik görüşler hakkında yapılacak çalışmalara bir giriş olmaktadır.”
Yarman, ilk ciltte gerçekten de Quataert’in de belirttiği gibi dönemin siyasal ve toplumsal iklimini geniş perspektifli bir tarih felsefesiyle okunabilecek çok yönlü bir bakış açısıyla kaleme almış. Ermeni, Kürt, Çerkes ve Türklerin ilişkileri Osmanlı, Rusya, İran, Britanya imparatorluklarının siyasetleri dikkate alınarak bütünlükle mercek altına alınmış ve raporlarda bahsedilen problemlerin tarihsel arka planları kitapta ayrıntılı olarak açıklanmış.
Kafkaslar’dan gelen bir milyon Çerkes’in Anadolu ve Balkanlara yerleştirilmesi, Osmanlı Devleti-Kürt aşiretleri arasındaki pragmatik ilişkiler, İkinci Abdülhamid’in yeni Anadolu politikası ve bu çerçevedki gelişmelerin raporlara yansıyan boyutları, raporların kaleme alındığı tarihten sonra yaşananlar, bir bütünlük içerisinde ele alınmış. Böylece okurların raporları okuması da kolaylaştırılmış. Türkçede bu konudaki kaynak yetersizliği göz önüne alındığında, raporlarda geçen olayların tarihsel bir bağlama oturması açısından Arsen Yarman’ın hazırladığı ilk cilt, önemli bir boşluğu dolduruyor.
1915 öncesi Anadolu
Kitap, üç Ermeni rahibin raporlarıyla okurlarını 1877-1878 yıllarındaki Ermenistan’a yolculuğa çıkarıyor. Raporları okurken çok renkli bir Osmanlı toplumuyla karşılaşıyoruz: Müslümanlaşan Ermeniler, Ermenileşen Rumlar, Rumlaşan Ermeniler, Ermenice konuşan Müslümanlar, Kürtçe konuşan Ermeniler, Ermenice konuşan Kürtler… Raporlar, bu bölgede gün geçtikçe yok olan tarihi mirasın tekrar canlanmasını sağlıyor. Arsen Yarman’ın yayına hazırladığı iki ciltlik eser, Türk tarih ve coğrafya yazımında görmezden gelinen ve inkâr edilen 1915 öncesi Anadolu’daki Ermeni varlığını belgelemesi açısından önemli bir çalışma niteliği taşıyor.
Palu-Harput 1878- II Cilt
Arsen Yarman
Belge Yayınları
1090 sayfa.