մահիր էօզքան
Գիրքի խմբագիրը Ռոպէր Քոփթաշ վերապրող կը կոչէ այս ցնցիչ յուշագրութեան հերոսը։ Հարցը միայն ականատես եղածներուն պատճառած ցնցումը չէ, այլ պատմելաոճի պարզունակութիւնը։ Հեղինակը այս պատումները գրական ոճով մը փոխանցելը կը թողու Ուիկթոր Հուկոյի, Ալէքսանդր Տումայի նման վիպագիրներու։ Ինք կը բաւարարուի տեսած ապրածները գրի առնելով։ Համոզուած է որ ներկայ ժամանակներուն տարեց մարդու մը այս տեսակի յուշերը հետաքրքրական չեն ոչ ոքի համար։ Նոյնիսկ ամենամօտերը պիտի չուզեն կարդալ եւ իրաւացի են։ «Մարդիկ ողջերուն հոգերով իսկ զբաղելու ժամանակ չունին։ Ուր մնաց որ մեռած գացածի մը գրառումներ ընթերցեն։ Մնաց որ այս վիճակը մեղք ալ չի համարուիր»։ Այս նախադասութիւնները կարդալով կը զգամ որ կեանքի ու մարդու մասին հիմնական վերլուծումները ըրած աւարտած եւ իրողութեան հետ համերաշխ մէկու հետ դէմյանդիման կը գտնուիմ։ Ցեղասպանութիւններու կամ կոտորածներու մասին պատմութիւնները առօրեայ անցուդարձերու մէջ չափազանցութիւն մը կը ներկայացնեն։ Այդ գործողութիւնները կատարողները հետզհետէ առարկայի մը կը վերածուին։ Վտանգաւոր է այս զարգացումը։ Սպանուելու կամ սպաննելու երեւոյթները այնքան յաճախակի կը դառնան որ հետզհետէ զգացականութիւնը կը կորսնցնեն։
Այս գիրքին մէջ Աբրահամ Քասապեանի կերպարով մենք կը հետեւինք 1902-էն մինչեւ այս գիրքի գրուած 1969 թուականին երկարող մարդկային ապրումներ։ Քիլիսի գաւառապետ Ալի Իհսանի ջանքերով մահէ կը փրկուին։ Կարգ մը ազգականներու օգնութեան առաջարկները կը մերժեն, պարզապէս իրենց ապագայի նկատմամբ վստահութիւն չունենալնուն բերմամբ։ Կը հանդիպինք տարագրութեան օրերուն գիւղերէն գնածները ճամբարի թափառողաց վաճառողներուն։ Կը հանդիպինք մուրացկաններուն կամ ալ մուրալը իր կամքին հակառակ համարողներուն։ Կաշառակերներուն կը հանդիպինք, կամ ունեցած փողին շնորհիւ կենդանի մնացողներուն։ Այդ պայմաններուն մէջ շատեր համոզուած են որ մահը փրկութիւն է։ Այդ պատճառով ալ չեն ցաւիր մահացողին ետեւէն։ Վերջապէս ան մահանալով դուրս մնացած է այս դաժան արհաւիրքէն։
Մահը յաղթահարելէ ետք ապրածներն ալ դաժան են Քասապեանին։ Հոս դարձեալ կը տեսնենք կեանքի կառչելու, կեանքը վերստին կազմակերպելու գերմարդկային ջանքի պատկերներ։ Կը փորձէ արհեստ սորվիլ։ Աշխատելու համար Ֆրանսա կ՚երթայ։ Միջոց մը ետք կը վերադառնայ հոն մնացած ընկերներուն քննադատութեան արժանանալով։ Բայց աւելի ետք անոնք ալ պիտի համոզուին ետդարձի գաղափարին։ Զանազան գործերու կը դիմէ, գործընկերներ կ՚ունենայ եւ յետոյ նոր մէկը եւ նոր մէկը…։ Ճիշդ յաջողութիւնը ձեռքբերած պահուն կը մատնուի ձախողութեան, բայց կրկին կը գտնէ վերականգնելու եղանակը։ Քասապեանի յուշագրութիւնը կարդալով կը վերյիշեմ ցեղասպանութեան մասին կարգ մը իրողութիւնները։ Օրինակի համար Պատմութեան պաշտօնական տեսութիւնը ցեղասպանութիւնը կ՚արդարացնէ Ա. Համաշխարհային Պատերազմի տարիներուն արեւելեան նահանգներուն հայոց ապստամբութեան պատճառելիք վտանգներով։ Մինչդեռ Քասապեաններու ընտանիքը այդ ժամանակ կը բնակէր հայաշատ Ռոտոսթօ քաղաքին մէջ։ Քաղաք մը՝ ուր արդէն բաւականին հեռու է ռուսական ճակատէն, բայց այդ քաղաքի բնակիչներն ալ կ՚ենթարկուին անխնայ տարագրութեան։ Կ՚աքսորուին Ռոտոսթո-Իսթանպուլ-Նիքօմիտիա-Պիլէճիք-Քոնիա-Փոզանթը-Դարսոս-Օսմանիէ-Իսլահիէ-Ազիզիէ եւ Քիլիսի ճամբով։ Այս ուղղութիւնը իսկ կը փաստէ թէ անհիմն է պետութեան որդեգրած բացատրութիւնը։ Նպատակը ուրիշ եղած է։ Նաեւ կը յիշեմ թէ Թուրքիոյ հանրապետութեան պատմութեան ընթացքին ցեղասպանութեան գործօնը շարունակուած է տարբեր երեւոյթներով։ 20 դասակարգի զինուորահաւաքը, ունեւորութեան տուրքը, 6-7 Սեպտեմբերի աւազակութիւնը միշտ նոյն նպատակին ուղղուած են։ Ինչու չէ իմ սեփական կեանքի մէջ ալ կը հանդիպիմ այս բոլորը յիշեցնող եղելութիւններու։ Մայրս՝ որ համշէնցի մահմետական մըն էր, մեր ծագման մասին յամառ հարցումներուս դիմաց ի վերջոյ կ՚ըսէր «Գէնայ էմէն տաղ Էրմէնի իմ ասա ու քեզի կետրին» (Գնայ ամէն տեղ հայ եմ ըսէ, որ քեզ կտրեն)։ Մօրս այս խօսքը կ՚ապացուցէ Քասապեանի յուշագրութեան մինչեւ օրս գաղտնի մնալուն պատճառն ալ։ Այժմ կ՚ապրինք ցեղասպանութեան մասին որոշ նիւթերու հետզհետէ արտայայտուելու շրջանը։ Թերեւս ալ այդ շրջանի հետեւանքն է որ վերահասու եղանք Քասապեանի յուշագրութեան։ Բայց նորէն ալ երկրին մէկ երեսը կը բոցավառուի, իսկ միւս երեսին մէջ անփոյթութիւնը կը տիրէ։ Յոյսը կապած ենք ինքնախաբէութեան մը համոզուելով, թէ այս բաները անգամ մըն ալ չեն պատահիր։ Մինչդեռ պատահելն ու չպատահելը կախեալ է մեր կամքէն։
Քասապեանի մանկութեան վերաբերեալ առաջին յիշածն է 1908 թուականի Ազատութեան Օրը։ Իսկ գիրքը կ՚աւարտէ «շատ լաւ գիտեմ որ ոչ ոք պիտի կարդայ այս տողերը» նախադասութիւնով։ Քանի որ սկսած ենք «ոչ ոք պիտի կարդայ» ըսուած տողերը կարդալու, ուրեմն ժամանակն ալ եկած է Ազատութեան Օրերը դէպի ապագայ փոխանցելու։
Քանի՞ հոգի էք Պօղոս Էֆէնտի՝ 1902-1969
Հայու մը յուշատետրը Աբրահամ Քասապեան
Արաս Հրատարակչատուն
Թարգմանութիւն՝ Էօժէնի Հէօլլիւքսէվէր
Իսթանպուլ, 2015
128 էջ