բագրատ էսդուգեան
Սովորաբար այս էջերուն վրայ մելան կը սպառենք հրատարակուած, յատկապէս ալ նոր լոյս տեսած գիրքի մը մասին։ Կը փորձենք այդ հրատարակութեան բովանդակութենէն տեղեակ պահել «Ակօս Գիթափ/Գիրք» յաւելուածի ընթերցողը։ Նախապատուութիւն կ՚ընծայենք հայերէն գիրքերուն։ Սակայն երբեմն ալ կ՚անդրադառնանք թրքերէնով գրուած բայց հայոց վերաբերեալ նիւթեր պարունակող գործերուն։
Այս անգամ բոլորովին անսովոր երեւոյթ է։ Ծանօթացած ենք հեղինակի մը հետ՝ Մեհմետ Ալի Նիքապի, որ եկած է մեզի տեղեակ պահելու իր անտիպ գործէն։ Սեւագրութիւններ յանձնած է մեզ, որոնք թէեւ շատ ընթեռնելի, բայց մեզ համար անհասկնալի են։ Անհասկնալի են՝ քանի որ այդ ընթեռնելի ձեռագիրը արաբատառ է, թրքերէն լեզուով։
Մեր հիւրը՝ որ յայտնուեցաւ թեւին տակ ունենալով այդ ձեռագիր էջերը, կու գայ Ատրպատականի Թաւրիզ քաղաքի հայ ապրումները փոխանցելու։
Իր տողերով ան ծնած է 1938 թուին Պարսկաստանի Արեւելեան Ատրպատական նահանգի Իզեհալիլ գիւղը։ Նախակրթարանի հինգ տարուայ հիմնական ուսումը աւարտելով 1949-ին հօրը հետ եկած է Կոստանդնուպոլիս, արհեստ սովորելու։ «Այս գեղեցիկ քաղաքին մէջ 7-8 տարի աշխատեցայ -Անատոլու Նրբանցք-ը Մէսյէօ Եանիի դերձակատունը, Անժէլի ու Միչոյի մօտ եւ ընտելացայ շապիկ կարելու արհեստին»։
Այս հակիրճ մուտքէն ետք ան կը խօսի իր բնօրրանին մասին։ «Մեր գիւղի բնակչութիւնը ատրպատականի թուրքերէ կը բաղկանար։ Հարեւան Շեպիսթեր գիւղաքաղաքի մօտակայքը կար –Հայոց լեռ- կոչուած փլուր մը։ Մինչեւ օրս չէ ուսումնասիրուած այդ փլուրի անուանումին գաղտնիքը։ Մոլլա Հեֆսի անուն գրողը Արեւելեան Ատրպատականի ծանօթ հոգեւորականներուն անուանացանկը, անոնց շիրմաքարերը ուսումնասիրած, ցանկագրած ու հրատարակած է։ Այդ գիրքին մէջ կը հանդիպինք հետեւեալ ծանօթագրութեան՝ -Ղարաբաղի քոֆֆարներու եւ Մուսուլմաններու միջեւ պատերազմ ծագեցաւ, որուն հետեւանքով Մուսուլմանները աւելի կոտորուեցան- Ըստ իս, այստեղ նշուած քոֆֆարները հայեր են։ Պարսիկները որպէս Քրիստոնեայ ծանօթ են միայն հայերուն։ Այդ իսկ պատճառաւ Ատրպատականի ժողովուրդը անգլիացին, ֆրանսացին կամ ամերիկացին ալ հայ կը կոչէ։ Օրինակի համար լոլիկի հունտը ամերիկայէն եկած է, բայց այդ շրջաններուն կ՚անուանուի –հայու սմբուկ-»։
Մեհմետ Ալի Նիքապի նախապէս հրատարակած է 11 գիրքեր, որոնցմէ մի քանին պարսկերէն են, իսկ մնացեալը թրքերէն։ Այս վերջին աշխատասիրութեան մէջ կը նշէ Թաւրիզ քաղաքի հայկական դիմագիծը։ Ծանօթութիւններ կը փոխանցէ քաղաքի ցարդ գործող կամ լքեալ, աւերուած, խոնարհած, մզկիթի վերածուած եկեղեցիներուն մասին։ Կը յիշէ Թաւրիզի դպրոցները, որոնցմէ առաջինը եղած է պր. Մեսրոպ Գալպանտեանի կողմէ 1835-ին Արամեան փողոցի վրայ հիմնուած վարժարանը։ Իսկ 1879-ին Աւարայրեան ընկերութիւնը հիմնած է աղջկանց դպրոցը։ Մի այլ աղջկանց վարժարան կառուցուած է վաճառական Թումանեան եղբայրներուն կողմէ, իրենց մօր՝ Աննայի յիշատակին, Աննաեան անունով։ 1906-ին Արամեան թատրոնի համալիրին մէջ գործել սկսած է հայկական համալսարանը։ Այս հաստատութիւնը այժմ գոյութիւն չունի։ Սոլաքեանի կտակով իրենց պատկանող տարածքին վրայ հիմնուեցաւ հայկական քոլէժ մը, որ շարունակեց մինչեւ 1936։ Հայկազեան կրթական համալիրը Իրան-Իրաքի պատերազմի ընթացքին ռմբակոծուեցաւ։ Գիրքին մէջ կը նշուին կարգ մը հասարակական կազմակերպութիւններ՝ «Հայ Կանանց Օգնութեան Միութիւն»ը կամ «Արարատ» ակումբը։ Այս վերջինը հիմնուած է 1944-ին Թէհրանի մէջ ու ապա մասնաճիւղ ունեցած Թաւրիզ։ Կը պատմէ հայ ճարտարարուեստին այս քաղաքին բերած նպաստները։ Յատկապէս կ՚անդրադառնայ ճարտարապետ Աւետիս Օհանճանեանի գլուխ գործոց շինութեան՝ Թաւրիզի քաղաքապետարանի շէնքին։
Ապա ուշագրաւ վկայութիւններ կը բերէ իր կեանքէն։ «Նոր ամուսնացած էի եւ խնայողութիւն ընելով յաջողեցայ ռատիօ ընկալուչ մը գնելու։ Սակայն մեր տանտէրը սաստիկ բողոքեց, ըսելով թէ ռատիոյի ներկայութեամբ չի կրնար իր ամենօրեայ պաշտամունքը՝ նամազը կատարել։ Այս լսելով որոշեցինք Հայաստան փոխադրուիլ»։ Իմ շուարումս, դէմքիս յայտնուած զարմանքը նկատելով իսկոյն վրայ բերաւ։ «Քաղաքի հայկական թաղամասը թէեւ Պարնաւագ կը կոչուի, բայց մենք տեղացիներս աւելի յաճախ կ՚օգտագործենք -Հայաստան- բառը, այդ թաղը նշելու պահուն»։
Գալով հեղինակի այս 12-րդ գիրքի անտիպ մնալու ոդիսականին, կը լսենք իրապէս ալ տխուր պատմութիւն մը։ «Ատրպատականի թուրք հրատարակիչները չուզեցին հրատարակել այս աշխատութիւնս, քանի որ ան կը պատմէր Թաւրիզի հայ կեանքը։ Իսկ հայ հրատարակիչներ ալ անտարբեր մնացին իմ՝ թուրք հեղինակիս գրականութեան հանդէպ»։
Մենք շահեկան գտանք այս պատմութիւնը եւ ուզեցինք «Ակօս Գիթափ/Գիրք»ի այս համարին մէջ ընթերցողին ծանօթացնել անտիպ գործ մը, որ կը մնայ մեր դարակին մէջ ընթեռնելի արաբատառ ձեռագիրով։