սեւան տէյիրմենճեան
Մարկ Նշանեան (ծն. 1946, Փարիզ) անծանօթ անուն մը չէ պոլսեցի ընթերցողներուն համար։ Հայ թէ թուրք, հաւասարապէս, կը կարծեմ։ Երկար միջոց մը Պոլիս բնակելով ու «Սապանճը» համալսարանէն ներս դասախօսելով՝ բազմապատկած է ալ իր ծանօթներուն շրջանակը, որ նախքան այդ բնակութիւնը կը սահմանափակուէր միայն իր հրատարակութիւններուն ծանօթ սակաւաթիւ մարդոցմով։ Թրքերէնով իրմէ ունինք Edebiyat ve Felaket («Իլեթիշիմ» հրատ., Այշէկիւլ Սէօնմեզայի թարգմանութեամբ, Պոլիս, Նոյեմբեր 2011) հատորը, ինչպէս նաեւ հայերէնով գրուած յառաջաբանը՝ Զապէլ Եսայեանի «Աւերակներուն մէջ»ի պոլսական հրատարակութեան («Արաս» հրատ., Պոլիս, Մարտ 2010) ու Զաւէն Պիպեռեանի «Մրջիւններու վերջալոյսը»ի («Արաս» հրատ., Պոլիս, Հոկտ. 2007) աւարտին «Յառաջ»ի «Միտք եւ արուեստ»էն արտատպուած մէկ յօդուածը՝ վէպին ու հեղինակին մասին։
Գրականութեան առնչուած, պիտի ըսէի՝ թաթխուած, ըլլալով հանդերձ (թերեւս աւելի քան այլ կալուածի մը), Մարկ Նշանեան իմաստասէր մըն է էութեամբ ու կոչումով։ Հոսկէ ալ կը բխի գրականութեան հանդէպ ունեցած իր լուրջ ու գիտակից մօտեցումը։ Օշականի, Զարեանի, Եսայեանի, Որբունիի, Չարենցի, Մահարիի, Պըլտեանի արտադրանքին նկատմամբ հետաքրքրութիւնը կը բխի իմաստասիրական իր խնդիրներուն, հարցադրումներուն պատասխաններ որոնելու յստակ նպատակէ մը, որ կը վանէ ամէն տեսակ պատահականութիւն։
Ստուարածաւալ գիրքը (496 էջ), զոր ան կը դնէ մեր սեղանին, իմաստասիրութեան ու արուեստի, նա՛եւ գրականութեան, միահիւս հարցերու քննարկում մըն է։ «Պատկեր Պատում Պատմութիւն. փիլիսոփայական բարեկամութիւն մը» գիրքին առաջին հատորը հրատարակուած է Երեւանի մէջ, «Ակտուալ Արուեստ»ի ու «Յովհաննիսեան» հասարակական հետազօտութիւններու հիմնարկին կողմէ՝ «Գալուստ Կիւլպէնկեան» հաստատութեան աջակցութեամբ։
Հատորը կը պարունակէ երեք ուսումնասիրութիւն։ Ինչպէս հեղինակը կը պատմէ նախաբանին մէջ, առաջինը՝ «Ինքն իր պատկերը...», Քարոլ Ֆեքեթէ (Carole Fékété) լուսանկարիչ-արուեստագիտուհիի պատկերներէն մեկնելով, կը հանդիպի Մորիս Պլանշոյի 1955-ի «Գրական տարածքը» գիրքին մէջ հրամցուած պատկերի եւ «պատկերակայութեան» շուրջ մտորումներուն, ու կը բացատրէ, թէ 1948-էն («Մահավճիռը») մինչեւ 1957 («Վերջին մարդը») Պլանշօ վերապրողի կերպարին շուրջ կատարած է երեւութաբանական աննախընթաց աշխատանք մը վերապրողի կերպարին շուրջ։ Երկրորդը՝ «Պատմութեան զգացողութիւնը», Ժաք Տերիտայի հետքերուն վրայ կ՚անդրադառնայ Պլանշոյի 1949-ի «Պատո՞ւմ մը» վերնագրուած (եւ 1973-ին «Օր-ցերեկուան խելագարութիւնը» վերանուանուած) վիպակին ու այդ վիպակին մէջ récit բառին յարուցած թարգմանական դժուարութիւններուն։ Երրորդը՝ «Անմարդկայինի փորձընկալումը» նուիրուած է Ժորժ Պաթայլի գործին, իր ամբողջութեամբ նկատի առնուած։ Հատորի վերջաւորութեան կայ յաւելուած, ուր տրուած են Քարոլ Ֆեքեթէի լուսանկարներէն նմուշներ, Ժորժ Պաթայլէն «Կոնային աչքը», «Անվերնագիր» գործերը, քաղուածքներ՝ «Ներքին փորձընկալումը» հատորէն, Մորիս Պլանշոյէն «Գրական տարածքը» հատորէն քաղուածքներ։ Թարգմանութիւնները կատարած է Մարկ Նշանեան։
Նիւթը ինքնին հետաքրքրական է, կը պարզէ նոր հորիզոններ՝ մանաւանդ երբ նկատի առնենք, որ արեւմտահայերէնով նման գրականութիւն կարդալու հնարաւորութիւն գրեթէ չկայ այսօր։ Այս առումով պէտք է ընդգծել նաեւ Մարկ Նշանեանի կատարած աշխատանքը. գիրքին երեք բաժանումները, ինչպէս կը վկայէ հեղինակը, 2010 եւ 2013 թուականներուն միջեւ գրի առնուած են՝ սկզբնապէս կամ հայերէն, կամ ֆրանսերէն։ Այս երեք բաժիններու նիւթերը անգլերէնով դասաւանդուած են նոյն տարիներուն «Սապանճը» համալսարանին մէջ ալ, ինչպէս նաեւ եղած են ֆրանսերէն ու անգլերէն այլ դասախօսութիւններու նիւթ՝ Լոս Անճելըսի ու Փարիզի մէջ։ Հեղինակը անընդհատ թարգմանած է ինքզինք... Հուսկ արեւմտահայերէն հրատարակութեամբ մը ամբողջացնելով արտադրումի հանգրուան մը։
Ժամանակակից փիլիսոփայական միտքը հայերէնով, մանաւանդ արեւմտահայերէնով մատուցել պատասխան մըն է նաեւ բոլոր անոնց, որոնք զայն իջեցուած տեսնելով մամուլի լեզուի մակարդակին՝ անխուսափելիօրէն կը մտածեն, թէ ոչինչ կարելի է արտադրել արեւմտահայերէնով, մանաւանդ՝ փիլիսոփայութիւն։ Հատորը օժտուած է հակիրճ բառարանով մը, ուր Նշանեան գիրքին մէջ գործածած բառերուն, իմաստասիրական եզրերուն շուրջ կու տայ տեղեկութիւններ։ Արդի փիլիսոփայական աւանդութենէն հեռու մնացած լեզուի մը համար այսպէսով կարեւոր ծառայութիւն մը կ՚ընէ ան՝ առաջարկելով նոր բառեր կամ դասական գործածութենէն տարբեր ձեւեր։
Հատորին Հայաստանի մէջ տպագրութիւնը հեղինակը դրած է օտար անձնանուններու եւ տեղանուններու ուղղագրութեան անլուծելի հարցերուն դէմ յանդիման։ Որպէս լուծում, Նշանեան հետեւած է հայերէնի տառադարձութեան դասական օրէնքներուն, այսինքն հեռացած է արեւմտահայերէնի հնչիւնակարգէն, միաժամանակ հաւատարիմ մնալով Պոլսէն եւ Մխիթարեաններէն ժառանգուած ձեւերուն։ Այս մասին արուեստաբան Վարդան Ազատեան կատարած է տեղին նշում մը, հատորին Երեւանի մէջ կայացած շնորհանդէսի բացման. «Ժամանակակից միտքը միաժամանակ կը հաստատուի կորսուած աւանդոյթի գոյութեան հաստատմամբ, այդ հաստատման անհնարինութեան գիտակցումով։ Մարկ Նշանեանի համար կը կարծեմ շատ կարեւոր է վերահաստատման արարքի անհնարինութեամբ իսկ այդ արարքը ընել եւ ուրեմն արարքը դարձնել իր իսկ ժեսթը, իր իսկ պատկերը, որու մասին է գիրքը»։
Գիրքը յանձնարարելի է բոլոր անոնց, որոնք կը հետաքրքրուին փիլիսոփայութեամբ, Մորիս Պրալշոյի, Ժորժ Պաթայլի գրականութեամբ, ինչպէս նաեւ պատկերի, պատումի ու պատմութեան խնդիրներով։
«Պատկեր Պատում Պատմութիւն -փիլիսոփայական բարեկամութիւն մը», հատոր Ա
Մարկ Նշանեան
Երեւան, 2015
«Ակտուալ Արվեստ», «Հովհաննիսյան ինստիտուտ»
496 էջ