սեւան տէյիրմենճեան
«Ես ուզեցի տալ ամէն հայու ձեռք գիրք մը՝
որ իր մէջ գրատուններ բովանդակէ»։
Հ. Արսէն վրդ. Ղազիկեան
Կան հրատարակութիւններ, որոնք կոթողային ածականը իրենց վրայ կը կրեն արժանապէս։ Նման աշխատանք մըն է, օրինակ, «երից վարդապետաց» Հայկազեան բառարանը (Վենետիկ, 1836), Մաղաքիա արք. Օրմանեանի «Ազգապատում»ը (առաջին հատորը հրատարակուած է Պոլիս, 1912-ին), Միքայէլ վրդ. Չամչեանցի «Պատմութիւն հայոց»ը (առաջին հատորը հրատարակուած է 1784-ին, Վենետիկ)։ Շարքը կարելի է հարստացնել հեղինակային թէ թարգմանական այլ աշխատութիւններով կամ ստեղծագործութիւններով։ Այդ ցուցակին վրայ իր տեղը վաղուց ապահոված աշխատանք մըն է, անկասկած, Հ. Արսէն վրդ. Ղազիկեանի (Պարտիզակ, 1870-1932, Պատուա) «Հայկական նոր մատենագիտութիւն եւ հանրագիտարան հայ կեանքի» ստուարածաւալ գործը, որ հրատարակուած է 1909-1912 թուականներուն Վենետիկ, Ս. Ղազարու մայրավանքի տպարանին մէջ։ Գրադարաններու պահոցներուն մէջ միայն տեսանելի հատորը քանի մը տարի առաջ, հայկական տպագրութեան 500-ամեակին առթիւ, Երեւանի պետական համալսարանի հրատարակչութենէն, բազմագրումի արդիական միջոցներով վերստին հասանելի դարձաւ բանասէրներու աւելի լայն շրջանակին՝ «Գալուստ Կիւլպէնկեան» հաստատութեան մեկենասութեամբ։
Ղազիկեանի աշխատութիւնը կոթողային է, որովհետեւ հոն կարելի է գտնել հայկական տպագրութեան սկզբնաւորումէն՝ 1512-էն մինչեւ 1905 թուականը հրատարակեալ գրեթէ ամէն ինչ, յատկապէս՝ հայագիտական բովանդակութեամբ գիրքերն ու պարբերականներու թէ օրաթերթերու մէջ լոյս տեսած յօդուածները։ Ան «ողջ գլուխը այս սոսկալի աւետարանին տակ» կը դնէ 1898-ին, երբ իր ձեռքը կը հասնի Գարեգին վրդ. Զարպհանէլեանի (Մխիթարեան այլ վարդապետ մը) «Մատենագիտութեան» ձեռագիրը։ Առաջին հրատարակութիւնը արդէն կատարուած այդ աշխատութեան երկրորդ հրատարակութիւնը կ՚ուզէին կատարել Մխիթարեան հայրերը՝ որպէս անակնկալ կաթուածահար անկողնին գամուած ծերունի հեղինակին։
Ղազիկեան այս հրատարակութիւնը պատրաստելու ժամանակ, Զարպհանէլեանի տուեալները մի առ մի համեմատութեան մէջ կը դնէ բնագիրներուն հետ, կը նշմարէ ու կը սրբագրէ վրիպակները, կը լրացնէ պակասները՝ հոս ու հոն նամակներ գրելով, գիրքեր բերել տալով, նոյնիսկ ճամբորդելով դէպի Պոլիս։ Այս ընթացքին աչքէ կ՚անցընէ նաեւ բոլոր լրագիրներն ու պարբերականները։ Սկզբնական նպատակն էր հաւաքել գրախօսականները, հեղինակներուն վերաբերեալ ուսումնասիրութիւնները։ Ծրագիրը անզգալաբար կ՚ընդլայնի. կը սկսի բանասիրական, գրական արժէք ունեցող յօդուածներն ալ հաւաքել, եւ ապա նշանաւոր տոհմերու եւ ոչ-գրական ազգային մեծ դէմքերու մասին գրուածքները ամփոփել։
Ղազիկեան 1512-էն 1800 եղած տպագրութեանց համառօտ նկարագիրն ալ ըրած է՝ դնելով նաեւ յիշատակարանները, բովանդակութիւնները, նոյնիսկ յառաջաբաններուն այն մասերը, որոնք կարեւոր թուած են իրեն։ Ղազիկեանի «Մատենագիտութիւն»ը կ՚ամփոփէ նաեւ հայկական կեանքին վերաբերող հայատառ թրքերէն, ինչպէս նաեւ օտարալեզու գիրքերն ու յօդուածները։
Զարպհանէլեանի գիրքին թերիներն ու վրիպակները ամբողջացնելու նախնական նպատակը արդիւնքին կը վերածուի բոլորովին տարբեր աշխատանքի մը, որ այլեւս կ՚առաջնորդուէր բոլորովին այլ սկզբունքներով։ Պարզ մատենագիտութիւն մը չէր իր ըրածը. «Նախ ըսեմ որ Մատենագիտութիւն ըսելով ես չեմ հասկնար լոկ գիտնալ թէ այս ոք կամ այն ինչ գիրք գրեր է, այլ նաեւ գիտնալ թէ ի՛նչ նիւթերու վրայ կը խօսի։ ... Ազգային կեանքով զբաղող ինչ յօդուած որ կայ բանասիրական, պատմական, տեղագրական, հնախօսական եւն. եւն., ինչ որ գրուած է այս կամ այն քաղաքի կամ գիւղի սովորութեանց, բարբառին, աւանդութեանց, հնութեանց, եկեղեցիներուն, վանքերուն, դպրոցներուն, թանգարաններուն, թատրոններուն, ընկերութեանց եւն. եւն., ինչ որ գրուած է աշուղներու մասին, իրենց երգերը եւն. եւն., մէկ խօսքով ՀԱՅ ԿԵԱՆՔԻ հետ առնչութիւն ունեցող ամէն բան՝ միանալով գրքերու մէջ այն նիւթերու մասին գրուածներուն հետ՝ պիտի խտանայ գործիս մէջ», կը գրէ վարդապետը՝ յայտնելով, թէ իր գործը լոկ մատենագիտութիւն մը պիտի չըլլայ, այլ նաեւ «հանրագիտարան հայ կեանքի»։
Տպագրուած շրջանին իսկ հրատարակութիւնը արժանացած էր ժամանակուան մտաւորականութեան խոր գնահատանքին։ Համբարձում Առաքելեան, Լէօ, Արշակ Չօպանեան, Մաղաքիա արք. Օրմանեան, Թէոդիկ եւ այլ անուններ հրապարակաւ թէ նամակներու միջոցով կը յայտնեն իրենց հիացմունքը կատարուած աշխատանքին հանդէպ։
Դժբախտաբար, այսօր ի ձեռին ունինք մեծ տքնանքով ու տառապանքով ստեղծուած այս աշխատութեան միայն առաջին հատորը, որ կ՚աւարտի Մ տառով։ Ղազիկեան գրեթէ պատրաստած էր նաեւ երկրորդ հատորը։ Առաջին աշխարհամարտի օրերուն հեղինակը կը բնակի հայրենի գիւղին մէջ՝ Պարտիզակ, իր հետն առած ըլլալով նաեւ մատենագիտութեան ձեռագրերը։ Հայոց ցեղասպանութեան սարսափի տարիներուն կ՚ոչնչանայ նաեւ երկրորդ հատորը։ Իր նամակներէն մէկուն մէջ Ղազիկեան հետագային պիտի գրէր, թէ երանի զինք կեանքէ զրկէին, սակայն չփճացնէին իր երկասիրութիւնը։
Մեզի կը մնայ յանձնարարել այս հատորը բոլոր անոնց, որոնք հետաքրքիր են հայագիտութեամբ, որոնք կը կատարեն մատենագիտական պրպտումներ, որոնք կ՚ուզեն պարզապէս թերթել ու յարգանքի տուրք մը մատուցել Հ. Արսէն Ղազիկեանին, «որուն մատներուն ծայրերը լրագիրներուն ու հանդէսներուն էջերը դարձնելէն մաշե՛ր են՝ արիւն գալու աստիճան, որուն աչքերուն լոյսը խաւարեր է այդ էջերուն մէջ յօդուած, գիրք, կենսագրական, եւն. փնտռելէն...»։
«Հայկական նոր մատենագիտութիւն եւ հանրագիտարան հայ կեանքի
Հ. Արսէն Ղազիկեան
Երեւան, 2013
ԵՊՀ հրատարակչութիւն
2080+Լ սիւնակ