բագրատ էսդուգեան
Kitap/Գիրք յաւելուածի Նոյեմբեր 2016-ի թիւին մէջ ծանօթացուցած էինք «Արաս» հրատարակչատան վերջերս հրատարակած երկու գործերը՝ Մկրտիչ Մարկոսեանի «Աստուծոյ Ուղեւորութեան Տոմարը» եւ Ուիլըմ Սարոյեանի «Թութա՞կ Ես Ծօ՛»։ Հրատարակչատունը նոյն օրերուն լոյս ընծայեց անուանի պատմաբան Ռիչարտ Յովհաննէսեանի 14 հատորանի «Պատմական Քաղաքներ Եւ Հայերը» շարքի երկրորդ գիրքը՝ «Վան»ը։ Նշենք որ արդէն նախապէս հրատարակուած էր Բաղէշ եւ Մուշը նկարագրող առաջին հատորը։ Հաճելի զուգադիպութիւն էր որ այս երկրորդ հատորի հրատարակութեան օրերուն հեղինակն ալ կը գտնուէր Պոլիս մասնակցելու համար Հրանդ Տինք Հիմնարկի կողմէ կազմակերպուած Վանի եւ շրջակայքի պատմութիւնը նիւթ առնող բանախօսութեան։ Իրականութեան մէջ Ռիչարտ Յովհաննէսեանի «Պատմական Քաղաքներ եւ Հայերը» շարքը պատմական Հայաստանի, Կիլիկիոյ եւ հայ ազգային ինքնութեան ձեւաւորման մէջ կարեւոր դերակատարութիւն ունեցած վայրերու մասին բանախօսութիւններու շարքին վերախմբագրութեամբ գոյացած է։ Յովհաննէսեանի Վանի ձօնուած ուսումնասիրութիւնը Նայիրեան երկրի բազմաշերտ պատմական անցեալի մասին թրքական այլամերժ տեսութեան այլընտրանք մը ըլլալով կը ներկայանայ։ Արդարեւ գիրքին էջերը թղթատելով բացի հայերէ թուրքերուն, քիւրտերուն, բիւզանդացիներուն, պարսիկներուն եւ արաբներուն պատմութեան մասին ալ շատ կարեւոր հաստատումներու կը հանդիպինք։
Պատմութեան ձօնուած մի այլ ուսումնասիրութիւնը դարձեալ ամերիկահայ պատմաբան Ռանըլտ Գրիգոր Սիւնիի «Հազիւ Անապատը Կրնան Ապրիլ» անուն գիրքն է։ Էպրու Քըլըչի թարգմանութեամբ ընթերցողին ներկայացող գիրքը, ինչպէս անունն ալ կը վկայէ, նիւթ կ՚ունենայ Հայոց ցեղասպանութեան դրուագները։ Ռանըլտ Գրիգոր Սիւնի իր այս աշխատութեան մէջ կը փորձէ 1915-ի ողբերգութիւնը բոլորովին նոր տեսանկիւնէ մը վերլուծել։ Ան կ՚անդրադառնայ Օսմանեան կայսրութեան արդիականացման ջանքերուն տեղի տուած զանազան լարուածութիւններուն, իսլամ եւ քրիստոնեայ հակամարտութեան հետեւանքներուն, ներքին եւ արտաքին գործօններուն տեղի տուած սրուածութիւներուն, կայսրութիւնը անկումէ փրկելու համար որոնումներուն, հայ քաղաքական շարժումներու ծագման, Երիտթուրքական մտայնութեան զարգացման եւ այս բոլորին Ա. Աշխարհամարտի պատճառած խառնաշփոթութեան մէջ գոյացած ողբերգութիւններուն։ Սիւնի իր այս գիրքով ամբողջական պատկերացում մը կը գոյացնէ, այնքան որ գիրքը Միացեալ Նահանգներու մէջ հրատարակուելէ ետք կ՚արժանանայ «եթէ Հայոց ցեղասպանութեան մասին միայն մէկ գիրք պիտի կարդաք, ահա այդ գիրքը այս է» գնահատանքին։ Արդարեւ «Արաս» ալ գիրքը ծանօթացուցած ժամանակ անվերապահօրէն կ՚ընէ հետեւալ հաստատումը։ «Մինչեւ օրս ոչ մէկ աշխատասիրութիւն 1915-ին պատահածները միայն մէկ հատորի մէջ այսքան յստակ կրցած է փոխանցել»։
«Արաս»ին հրատարակած պատմութեան գիրքերուն մէջ յատկապէս կ՚առանձնանայ Շահան Շահնուրի «Անձայն Նահանջ» անուն գործը։ Կ՚առանձնանայ քանի որ ան ուղղուած է աւելի ուշ ժամանակներու քննարկման։ Ի դէմ նախորդներուն Շահնուր նիւթ կ՚ունենայ վերապրածներու մատնուած տառապանքը։ Կը գրէ աղէտի թէ զոհը եւ վերապրողը հանդիսացողներուն կրած տառապանքը։ 1920-ական տարեթիւերուն ±րանսայի մէջ ապաստան գտած Պետրոսի կամ իր այս նոր կեանքին մէջ որդեգրած անունով Փիյէրի ոդիսականը։ Հեւ ի հեւ ընթերցում մը կը մատուցէ իր վիպական ոճով, դէպքերու հիւսուածքով եւ զգացական բովանդակութիւնով։ Երիտասարդ տարիքին Պոլիսէն հեռանալու հարկադրուած Պետրրոս Փիյէր Փարիզի մէջ կը ծանօթանայ ֆրանսուհի Նանէդին եւ անոր հետ ապրած սիրային արկածախնդրութիւնը անգամ մը եւս կ՚ապացուցէ առանց անցեալի վիշտերուն հետ առերեսուելու, նոր կեանքի մը ձեռնարկելու անկարելիութիւնը։ Գիրքը իր այս յատկութիւնով ոչ միայն հայու, այլ պանդխտութեան փորձին դատապարտուած բոլոր թուրքիացիներու զգացումներուն արտացոլումը կը կազմէ։ Իրականութեան մէջ գիրքը որոշ չափով կենսագրական բնոյթ ունի, քանի որ հեղինակը ինք եւս գիրքի հերոս Պետրոս Փիյէրի նման 1920-ական տարեթիւերու սկիզբին մեկնած է Ֆրանսա։ Գիրքը թարգմանուած է Մարալ Աքթոքմաքեանի կողմէ։
«Անձայն Նահանջ»
Շահան Շահնուր
«Արաս» հրատարակչատուն
Իսթանպուլ 2016
248 էջ
«Պատմական Քաղաքներ եւ Հայերը Վան»
Ռիչարտ Կ. Յովհաննէսեան
«Արաս» հրատարակչատուն
Իսթանպուլ
Նոյեմբեր 2016
344 Էջ
«Հազիւ Անապատը Կրնան Ապրիլ»
Ռանըլտ Գրիգոր Սիւնի
«Արաս» հրատարակչատուն
Իսթանպուլ 2016504 էջ