բագրատ էսդուգեան
Վիպագիրը երբ մտքին մէջ կը ձեւաւորէ զանազան դէմքերով վէպի մը կառոյցը այդ, պահէն սկսելով կ՚ենթարկուի նաեւ այդ դէմքին պահանջարկներուն։ Հետզհետէ կը սկսի իր ստեղծած կերպարին հոգեբանութեան թափանցել եւ կեանքը ընկալել այդ արուեստական սարքուած կերպարի միտքով։ Իսկ պատմուածք գրելու փորձը բոլորովին տարբեր է։ Այնտեղ հեղինակը ինք է որ մինչեւ վերջ կ՚իշխէ եւ չարտօնէր որ սեփական միտքով կերտած կերպարը իշխէ իր վրայ։ Այս բոլորին մասին կը խորհինք, երբ կը կարդանք Վրէժ Իսրայէլեանի պատմուածքներու հաւաքածոյի՝ «Հայ եւ Թուրքի Հին Խաղեր» հատորը իր թրքերէն թարգմանութեամբ։ Վրէժ Իսրայէլեան իր աս գործին մէջ կը սնի իրեն համար խիստ հարազատ պատմութիւններով, որոնց կարելի է հանդիպիլ միայն ու միայն սասնեցիի մը ընտանեկան միջավայրին մէջ։ Գրողը մեկնելով ինք եւ իր միջավայրը ձեւաւորող ապրումներէ կը փորձէ իւրաքանչիւր հայ անհատի համար ճակատագրական իմաստ ներկայացնող աւազանի մը մէջ լողարկել։ Հայ ընթերցողը իրմէ շատ բաներ պիտի գտնէ այդ տողերուն մէջ, իսկ ոչ հայ ընթերցողը պիտի թափանցէ հայու հոգեբանութեան ու աշխարհընկալման եղանակին։ Այս առումով շատ ուշագրաւ պատմուածք մըն է «Սեւ Խավյարը»։ Այստեղ հեղինակը մեծ վարպետութեամբ կը նկարագրէ հայու ինքնութեան մէջ արմատ դրած ատելութեան հոգեբանութիւնը, հետեւելով նոյն ինքն իր ծնողաց ենթագիտակցութիւններուն։ Այստեղ խօսքը կը վերաբերի մարդկային թերութեան, որուն պատճառներուն բոլորէն աւելի ուժգինօրէն կը գիտակցի հայը։ Ի զուր է այս զգացումին ուրիշին կողմէ արդար կերպով ընկալումը յուսալ եւ ոչ միայն այդքանը։ «Տօնապետը» դարձեալ հայու պատմութենէն ժառանգած խնդիրներուն մեր ժամանակներուն մէջ լուծման փորձ մը ըլլալով կը ներկայանայ, որ անխուսափելիօրէն կը բախի տրամաբանականի եւ անտրամաբանականի հակասութեան։ Փարիզեան սրճարանին մէջ երկու սասնեցիներու հանդիպումն է նկարագրուածը։ Երկու սասնեցիներ, որոնք նոյն ջերմ եռանդով փարած են իրենց հայրենի երկրին։ Տուեալ պահուն երկուքն ալ հեռու են այդ երկրէն եւ մի գուցէ նաեւ դատապարտուած հեռու մնալու։ Հայը ցեղասպանութեան հետեւանքով զրկուած է պապենական երկրէն, իսկ քիւրտը նոր կեանք մը ձեռնարկած է հեռաւոր ափերու վրայ։ Արդարեւ քիւրտի խօսքերով «երկուքս ալ իրաւ սասնեցի չենք, քանի որ չենք կոխէր սասնայ հողին վրայ եւ չենք շնչէր սասնայ քամին»։
Վրէժ Իսրայէլեանի պատմուածքները հարուստ են նաեւ իմաստուն ասացուածքներով։ «Սասնայ Լեռներու ամենաբարձր գագաթն իսկ ելլես գլխուդ քար մը կ՚իյնայ» կամ «Մի՛ խաբէր սասնեցին, թէ քեզ մեղք կ՚ըլլայ եւ թէ իրեն»։
Խիստ յուզումնալից պատմութիւն մըն է «Ապաքինում»ը։ Գիտենք որ ցաւի մը ցաւազրկիչ դարմանն է աւելի մեծ ցաւը։ Այստեղ Վրէժ Իսրայէլեան եւս կը դիմէ ընտանիքի անդամներու փորձութեան։ Ձեւով մը այրած է ոտքը եւ կը տառապի այրուցքի պատճառած ցաւով։ Մօրաքոյրը կը փորձէ քսուկով մը մեղմացնել պատանիին ցաւը։ Մեծ մայրը կը միջամտէ, մէկ կողմ կը շպրտէ քսուկի շիշը եւ կը պատմէ Տէր Զօրի անապատին ինքզինք թաղած պատանիի մը պատմութիւնը։ Ութը-Տասը տարեկան երախայ մըն է, որ աննշմարելի դառնալու համար ինքզինք թաղած է անապատի աւազներուն մէջ։ Միայն աքսորեալներու թշուառ կարաւանի մը մօտենալը զգալով վեր կը կանգնի իր թաքստոցէն եւ եկողներուն կը զգուշացնէ հաւանական վտանգներէ։ Այս բանը կ՚ընէ ձեռքի եւ մարմնի շարժումներով եւ անիմաստ բացագանչութիւններով, քանի որ թուրքերը կտրած են իր լեզուն։ Կարաւանի տառապեալները ի զուր կ՚առաջարկեն իրենց հետ գալ։ Կը մերժէ ու կը մտնէ իր թաքստոցը, յաջորդ կարաւանը եւս զգուշացնելու համար։ Երախան լսելով մեծ մօրը կենդանի վկայութեամբ պատմած այս պատմութիւնը կը մոռնայ այրուցքի ցաւը։ Իսկ սենեակ մտնողները, երբ կը հարցնեն թէ քանի որ ցաւը անցած է ինչո՞ւ կ՚արտասուէ, պատասխանը խիստ տպաւորիչ է՝ «աչքերուս աւազ փախաւ»։
«Հայուն Շունը, Թուրքին Ձին եւ Պետօ Քեռին»։ Ահաւասիկ պատմութիւն մը եւս, ուր Իսրայէլեան կ՚ընդգծէ հայու ինքնութեան մէջ արմատ դրած թրքատեացութիւնը։ Այդ ատելութիւնը անչափահաս տղու ընկալումով կը վերագրուի նաեւ թշնամու սահմանը հատող իրենց գիւղը յայտնուող անբան անասունին ալ։ «Քանի որ սահմանի այդ կողմէն եկած է, ուրեմն այս ձին թուրք է» համոզուելով խեղճ անասունը տանջող մանուկներու կերպարէն ան կը հիւսէ թէ լոկ հայկական միտքի մը արտացոլումը եւ թէ գրչի վարպետութեամբ հոնկէ կը մշակէ համաշխարհային արժանիք ունեցող գրականութիւն։
Այստեղ տակաւին չենք անդրադառնար «Ո՛չ, Թուրք Չեմ», «Սոնա եւ Պատերազմը», «Խաղարան», «Հայ եւ Թուրքի Հին Խաղը», «Թատրոն», «Ներկուած Գառներու Ցանկ», «Հաւասար», «Ֆեսքուք», «Քաղաք Առանց Բանաստեղծի» եւ «Յակոբ Կարապետի 20 Տոլարը» անուն պատմուածքներուն։ Կը յանձնարարենք Վրէժ Իսրայէլեանի այս գիրքը, որ բաւական խնամեալ թարգմանութիւնով կը ներկայանայ թրքերէն ըթերցողներուն։ Աստղիկ Իկիտեան եւ Անահիտ Վեզիրեան յաջող թարգմանութիւնով մը այս կարեւոր գործը կրցած են իր բնագրին համապատասխան հարազատութեամբ փոխանցել ընթերցողին։ Անշուշտ այստեղ պէտք է նշենք արեւելահայերէնի տառադարձութեան պատճառած կարեւոր սխալութիւնները նաեւ։ Թարգմանիչները որդեգրած են արեւելահայերէնի ընդունուած տառադարձութեան կանոնը, սակայն այդ կանոնը շատ լուրջ խոչընդոտ է հնչիւնաբանութեան առումով։ Այստեղ քննադատութիւնը կ՚ուղղուի ոչ թէ թարգանիչներուն, այլ հայերէն տառադարձութիւնը միայն անգլերէնի իմացութեան հետ ընկալող մտայնութեան։ Այստեղ այդ ընկալումն է որ անհասկնալի կը դարձնէ հայերէնի այնքան սովորական ու պարզունակ անձնանունները։ Ներկայ թարգմանութիւնով թրքերէն ընթերցողը ակամայ պիտի մատնուի «Տօնապետ» անունը «Թոնափեթ» հնչելու։ Նոյն փորձանքին կ՚ենթարկուի «Պետօ Քեռին» կամ «Յակոբ»ը, որոնց անուններն ալ այս դրուածքին մէջ պիտի հնչեն «Փեթօ Քեռին», «Յաքոբ»։
«Հայ եւ Թուրքի Հին Խաղը»
Վրէժ Իսրայէլեան
«Լուսակն» հրատարակչութիւն
Երեւան 2015
134 էջ