սեւան տէյիրմենճեան
Կոտորածներու ու ջարդերու պատմութիւնը անխուսափելիօրէն ծնունդ տուած է հայ որբերու, որոնք «մանկութիւն չունեցող մարդոց» սերունդներ կազմած են հետագայ տասնամեակներուն՝ իրենց ոդիսականով կնքելով մանաւանդ Ի դարու հայոց պատմութեան մատեանին էջերը։ Վերջին տարիներուն տարբեր կրթանքներէ բազմազգի մասնագէտներ իրենց ուսումնասիրութիւններուն թիրախը դարձուցած են հայ որբերուն ճակատագիրը, անոնց անցած ուղին՝ փորձելով լուսաբանել յատկապէս Ատանայի կոտորածի, ապա եւ Մեծ Եղեռնի ծածուկ մնացած ծալքերը։
Ցարդ հրատարակուած մենագրութիւններն ու այլ բնոյթով աշխատութիւններ կը խօսէին որբերու մասին. սակայն գիրքը, զոր ունիմ այժմ գրասեղանիս վրայ, ի՛նքն է որ կը խօսեցնէ հայ որբերը՝ բանաստեղծ Վահան Տէրեանի անյայտ նախաձեռնութեան պատմութեան ընդմէջէն։ Երիտասարդ տէրեանագէտ Գէորգ Էմին-Տէրեան, որ ասկէ կարճ ժամանակ մը առաջ Վահան Տէրեանի անտիպ ու անյայտ էջերը հրատարակած էր, հիմա ալ մեր սեղանին կը դնէ յոյժ կարեւոր մենագրութիւն մը՝ «Վահան Տէրեանի անյայտ նախաձեռնութիւնը - Հայ Որբերի Յուշերը» խորագրով։
Նախ քանի մը տող Վահան Տէրեանի մասին։ Ծնած է 1885-ին, Ախալքալաքի Գանձայ գիւղը, որպէս զաւակը Սուքիաս քհնյ. Տէր-Գրիգորեանի։ 1899-ին կ՚ընդունուի Մոսկուայի Լազարեան ճեմարանը, զոր կ՚աւարտէ 1906-ին եւ իր ուսումը կը շարունակէ Մոսկուայի պետական համալսարանէն ներս։ Այդ շրջանին կը ձերբակալուի յեղափոխական գործունէութեան պատճառով ու միջոց մը կը մնայ Մոսկուայի Պուտիրքա բանտը։ 1912-ին կը հիմնէ «Պանթէոն» հրատարակչատունը եւ կը ծաւալէ հրատարակչական, թարգմանական գործունէութիւն։ 1915-1916 թուականներուն կը մասնակցի Վալերի Պրիւսովի ու Մաքսիմ Կորքիի կազմած ու խմբագրած «Հայաստանի Քերթողութիւնը» եւ «Հայ Գրականութեան Ժողովածոյ» հատորներու ստեղծման աշխատանքներուն։ Հայերէնէ ռուսերէնի կը թարգմանէ Գաբրիէլ Սունդուկեանի «Պեպօ»ն, Րաֆֆիի «Կայծեր»ի առաջին հատորը, Շիրվանզադէի «Չար Ոգի»ն։ 1916-ին կը յայտնուին թոքախտի առաջին նշանները։ Փոխանակ բուժուելու՝ աշխոյժ մասնակցութիւն կ՚ունենայ նախ փետրուարեան ու ապա պոլշեւիքեան յեղափոխութեան, կը դառնայ Սթալինի գործակիցը։ Կը վախճանի 1920-ին, Օրենպուրկի մէջ։ Վահան Տէրեան արեւելահայ քերթողութեան գագաթներէն մէկն է։ Բանաստեղծական իր շարքերը՝ «Մթնշաղի Անուրջներ», «Գիշեր եւ Յուշեր», «Ոսկի Հեքիաթ», «Երկիր Նայիրի», «Կատուի Դրախտ» եւլն անկասկած նոր շունչ մը կը հաղորդէր հայ քնարերգութեան՝ ակնյայտնի ազդեցութիւն մը թողլով նաեւ հետագայ բանաստեղծներու գործերուն վրայ։
Վահան Տէրեանի կենսագրութեան անյայտ էջերէն մէկն է Հայոց ցեղասպանութեան հետեւանքով որբացած մանուկներուն հետ աշխատելու նախաձեռնութիւնը եւ անոնց տուած յանձնարարականը։ Դեկտեմբեր 1915-ին Վահան Տէրեան կու գայ Երեւան՝ նպատակ ունենալով կատարել մինչ այդ չկատարուածը. վերապրած որբերուն յանձնարարել թուղթին յանձնել աղէտին վերաբերող իրենց յիշողութիւնները։ Տէրեանի Երեւան այցելութեան մասին եղած հատուկենտ վկայութիւններն ու յուշագրական ակնարկներ հիմք ստեղծած են Գէորգ Էմին-Տէրեանին համար, որպէսզի ան յանգի այն եզրակացութեան, թէ Տէրեան թէեւ Վանի ինքնապաշտպանութեան մասին բանաստեղծութիւն մը գրառելու նպատակով նման յանձնարարութիւն մը ըրած է որբերուն, սակայն բուն ձեռագիրներուն ուսումնասիրութիւնն ալ ցոյց կու տայ, թէ բանաստեղծը զանոնք կարեւորած է ինքնին։ Քանի որ Տէրեան խմբագրած է զանոնք, փորձած է աւելի պարզ ու յստակ դարձնել արտայայտուած միտքերը, պահպանելով նաեւ բարբառն ու ոճը։
Վանեցի որբերուն յուշագրական թոթովանքները, որոնք տեղադրուած են գիրքի առաջին հատուածը կազմող 75 էջերուն վրայ, յայտնութիւն մը կարելի է նկատել անկասկած։ 1916-ին ուղղակի դեռատի վերապրածներու գրչով թուղթին յանձնուած վկայութիւններու պատառիկները կը կանխեն Զապէլ Եսայեանի 1917-ին Պաքուի «Գործ» հանդէսին մէջ տպագրած «Ժողովուրդի Մը Հոգեվարքը»ն՝ գրառուած Հայկ Թորոյեանի պատմածներուն հիման վրայ։ Եւ անոնք ունին այդ նոյն անկեղծ շեշտը, զոր որեւէ ընթերցող կը զգայ Պետրոս Տօնապետեանի 1922-ին Փարիզ հրատարակած «Գիրք Տառապելոց» ստուարածաւալ հատորը կարդալու ժամանակ։ «Հայ երեխաների այս յիշողութիւնները, հաշուի առնելով նրանց եզակի բնոյթը, այսինքն՝ այն, որ գրուել են հէնց պատմող հեղինակների կողմից՝ առանց որեւէ միջամտութեան, տարաբնոյթ ուսումնասիրութիւնների նիւթ կարող են դառնալ՝ պատմաբանի, ցեղասպանագէտի, հոգեբանի, լեզուաբանի եւ այլոց համար», ինչպէս կը գրէ հեղինակը՝ Էմին-Տէրեան։
Տէրեանագէտը չէ բաւականացած միայն ներկայացնելով այս վկայագրութիւնները, այլ նաեւ հատորին «Մենագրութիւն» կոչուած ծաւալուն երկրորդ բաժնին մէջ քննած է Վահան Տէրեանի հասարակական ու ստեղծագործական կենսագրութեան վրայ այս աշխատանքին կատարած հսկայ տեղաշարժները՝ կատարելով նոր բացայայտումներ, ինչպէս Տէրեանի «քաղաքականացում»ը, հեղինակի լեզուի փոփոխութեան հարցը եւլն.։ Երկրորդ բաժինը հայ որբերու յիշողութիւններու հիման վրայ կը քննէ հերոսական ու ողբերգական իրադարձութիւնները, ինչպէս՝ Վանի ինքնապաշտպանութիւնը, Վասպուրականի գաղթը, Արճէշի, Շատախի ու Ալաշկերտի դէպքերը, ինչպէս նաեւ Հայոց ցեղասպանութեան՝ Վահան Տէրեանի քերթողութեան վրայ ունեցած ազդեցութիւնը։
Որպէս յաւելուած տեղադրուած են Կարէն Միքայէլեանի, Ծերուն Թորգոմեանի, Գիւտ վրդ Տէր-Ղազարեանի (Pessimist) ու Յովսէփ Թադէոսեանի յուշագրական յօդուածները, որոնք նորյաւելեալ ծալքեր կը բացայայտեն Վահան Տէրեանի քաղաքական ու հասարակական գործունէութեան մասին։
Հարուստ նիւթի մշակումն ու ներկայացումը վստահաբար առաջին քայլ մըն է տեսնելու ուղղակի հայ որբերու ձեռամբ արձանագրուած վկայագրութիւններն ու բանաւոր պատմութիւնը, բացայայտելու ո՛չ միայն Վահան Տէրեանի կենսագրութեան նուազ յայտնի մէկ անկիւնը, այլեւ տեսնելու, վերլուծելու արեւելահայ մտաւորականութեան Մեծ Եղեռնի նկատմամբ ունեցած մօտեցումը, զայն ընկալելու կերպը։ Այս իմաստով տաղանդաւոր տէրեանագէտ Գէորգ Էմին-Տէրեան կարեւոր աշխատութիւն մը մէջտեղ բերած է՝ ճամբայ հարթելով այլ ուսումնասիրողներու առջեւ։
«Վահան Տէրեանի անյայտ նախաձեռնութիւնը - Հայ Որբերի Յուշերը»
Գէորգ Էմին-Տէրեան
Երեւան, 2016
«Անտարես» հրատարակչատուն
373 էջ