բագրատ էսդուգեան
Գրականութիւնը յատկապէս ալ վիպագրութիւնը բեռնուած է շատ լուրջ պատասխանատուութեամբ, որն է ժամանակի վկայութիւնը։ Վիպագիրը իր գործով պիտի բնութագրէ ապրած միջավայրը, այդ միջավայրի յատուկ ընկերային դիմագիծը եւ այդ բոլորը իբր տեղեկութիւն, իբր գիտելիք, իբր պատկերացում պիտի փոխանցէ յաւէրժութեան։ Այս առումով բաւական թերի է թրքերէն վիպագրութիւնը։ Համեմատաբար նոր այդ գրական ոճին մէջ հազուադէպ կը հանդիպինք սոյն պատասխանատուութիւնը արդարացնող գործերու։ Այս առումով կարելի է Եաշար Քեմալ, Քեմալ Թահիր, Էօմէր Փոլաթի նման քանի մը անուններ բացառել, որոնք չեն կրնար փոխել ընդհանուր համայնապատկերը։ Օրինակի համար այդ հսկայ աւանդին մէջ չենք հանդիպիր Հայոց ցեղասպանութեան կամ յունաց զանգուածային գաղթի ինչու չէ՛, նոյնիսկ Յունաստան բնակող մահմետականներու բնակչութեան փոխանակման ենթագետնի վրայ հիւսուած վէպերու։ Կարծես այդ բոլորը, որպէս թապուի վերածուած նիւթեր, դիտումնաւոր կերպով զանց առնուած ըլլան գրականութեան դաշտէն։ Երեւոյթ մը՝ որ կարելի չէ արդարացնել ո՛չ մէկ պատրուակով։ Սակայն կը պատահի անսպասելի յայտնութիւններ եւս, որոնք կու գան այդ ընկալումի կաղապարը ի հիմանէ ցնցելու։ Ճիշդ ալ այս բնոյթի վէպ մըն է մեր ձեռքին մէջ, որուն հեղինակը անվերապահօրէն կը դառնայ իր ժամանակի վկայութիւններու ականատեսը։ Կը հիւսէ յերիւրածոյ պատմութիւն մը, որուն ենթագետնի վրայ կը տեսնենք քանի մը տարիներ առաջ Թուրքիոյ մէջ ատելութեան դրդումով գործուած կարգ մը ոճիրները։
Վիպագիր Մելթեմ Պուտան Նալպանդ իր նոր հրատարակուած վէպին մէջ կ՚անդրադառնայ հազիւ քանի մը տարի առաջ գործուած այդ ոճիրներուն։ Ոճիրները կը նկարագրէ մի այլ ուշագրաւ ենթահողի վրայ, որն է պատմական Քուրթուլուշ թաղամասը։ Այս թաղամասը քաղաքի ամբողջութեան մէջ ունի յատուկ նշանակութիւն, իբրեւ հայերու կամ յոյներու հոծ բազմութեան բնակած վայր։ Արդարեւ հեղինակը առանց թաքցնելու թաղի նկատմամբ իր համակրանքը, կը խօսի Պոլսոյ այս հինաւուրց, բայց նոյնքան կենսունակ թաղամասին համար։ Ան թաղը կը նկարագրէ, թէ ամբողջական դիտանկիւնով եւ թէ մանաւանդ կնոջական գերզգայնութեամբ։ Թերթլով էջերը ընթերցողը կրնայ տարուիլ, այդ համոզումին թէ այլ հեղինակ մը շատ աւելի դժուար պիտի թափանցէր բոլոր այն մանրմասնութիւններուն, որոնք տեսած, նկատած ու մեկնաբանած է հեղինակը։
Ինչպէս նշած ենք հեղինակը որպէս իր ժամանակի ականատես մեծ վարպետութեամբ կը նկարագրէ երկրի կարեւորագոյն ընկերային խնդիրներէն մէկը՝ մարդկանց իրենց ինքնութիւնը քօղարկելու երեւոյթը։ Ընթերցողը ակամայ կը տարուի մտածելու թէ Աստուած իմ որքան անտանելի երեւոյթ մըն է այսքան երկար տարիներ թաքուն ապրելու պարտադրող պայմաններու առկայութիւնը։
Գիրքի կարեւոր հերոսներէն մին՝ Մերյեմ ընդմիշտ կը տարակուսի իր անունի երկու տարբերակներու միջեւ «Մարիամ», թէ «Մերյեմ»։ Անուշի եւ Թորոսի դուստրը միայն իր բնակարանին մէջ թաքուն պիտի կրնայ աղօթել մայրենիով։ Հակառակ որ այդ նոյն թաղի մէջ է հայոց եկեղեցին, ան պիտի խուսափի ժամ երթալէ մուտքին կամ ելքին ծանօթի մը հանդիպելու եւ այսքան ատենէ ի վեր թաքցրած ինքնութիւնը յանկարծ հրապարակելու վտանգէն։ Ինչ որ ըսած էինք վերեւ վիպագիրին առջեւ ցցուած պատասխանատուութեան մասին, ճիշդ ալ այս էր, տեսնել ամենաէական, ամենացնցիչ պատկերը եւ այդ պատկերը մշակելով դպչիլ ընթերցողի, թէ զգացումին եւ թէ գիտակցութեան։
Վէպի ենթագետնի վրայ փոխանցուած մանրամասնութիւնները եւս հարստացնող են։ Օրինակի համար Մարիամ Մերյեմի ննջասենեակին անմիջապէս կողքը գտնուող դուռը միշտ փակ պահուած գաղտնի աղօթատեղին լեցուն է բազմաթիւ սրբանկարներով եւ անոնց կողքին ալ համրիչներու հարուստ հաւաքածոյով։ Սրբանկարները անշուշտ հասկնալի են, բայց հապա ի՞նչ է, այդ համրիչներու գաղտնիքը։ Վիպագիրը հոն եւս կը յաջողի նոր հորիզոն մը բանալ ընթերցողի դիմաց խիստ պատկերալից նկարագրելով յիշուած համրիչներու առանձնայատկութիւնները եւ մանաւանդ նշանակութիւնները։ Այն ատեն կը տեսնենք, որ հասարակ հայեացքով մեր լոկ համրիչ անուանած իրը ունի շատ աւելի խորունկ նշանակութիւններ։ Անոր վրայ հաւաքուած քարերու քանակը բազում իմաստներ կը նշանակէ եւ կը տեսնենք որ բոլոր կրօնքներէ ներս ընդունուած այդ իրը իսկապէս ալ իր մէջ շատ աւելի խոր նշանակութիւններ կը պահէ։ Այն ինչ որ կարելի է ըսել զանազան բաներու համար կրնանք կրկնել հոս եւս, «համրիչը որ կը տեսնես շատ աւելի խորունկ իմաստ ունի իր խորքին մէջ, քան այն ինչ որ կը տեսնես»։ Ամէն մէկ օրինակը տարբեր նշանակութիւն ունի համրիչին, որու մանրամասնութեան տեղեակ է միայն ու միայն իր մասնագէտը։ «Ոճրագործ Ծառան» հեղինակի չորրորդ վէպն է, որ ընթերցողին կը մատուցէ ոստիկանական վէպի մը հիւսուածքին մէջ ոճիրի մը կազմութիւնը։ Ոճիրի զոհ գացած է հայ տարեց կին մը։ Զարմանալիօրէն յայտնաբերուած է նաեւ ոճրագործը, բայց արդեօ՞ք...։ Վէպին մէջ վարպետօրէն տեղադրուած կերպար մըն է ճափօնացի Հարուքան, որ թէ կը փորձէ ոճիրի մութ ծալքերը յստակացնել եւ թէ պատճառ կ՚ըլլայ հեռաւոր արեւելքի փիլիսոփայութեան այս վէպի տողերուն մէջ թափանցելուն։ Ոճրագործի յստակացումը կը պարզէ նաեւ հասարակութիւնը պատմութեան որոշ մէկ շրջանին հաւաքական անյագութեան տանող պայմաններու գաղտնիքները։ այդ է պատճառը, որ գիրքը ընթերցողին կը ներկայանայ պատգամի բնոյթ ունեցող ենթախորագիրով մը, որ փոխառուած է Լաու Ձուէ՝ «կոյր է այն, որ տեսնել չուզէր»։
«Ոճրագործ Ծառան»Մելթեմ Պուտան Նալպանդ
«Այա» հրատարակչատուն
Իսթանպուլ/
Հոկտեմբեր 2017
296 էջ