էֆէ պեշլէր
Ուխտ կը նշանակէ երկու կամ աւելի քան երկու կողմերու միջեւ ոեւէ նիւթի շուրջ գոյացած համաձայնութեան բանաւոր կամ գրաւոր երաշխիքը։ Ուխտերը գոյացած համաձայնութեան գործադրման առումով պատասխանատուութիւն կը բեռցնէ կողմերուն։ Յաճախ կը հենին իրաւական պատճառաբանութեան (խաղաղութեան, առեւտրական եւլն) եւ կողմերէն մէկուն անհնազանդութեան համար կը տնօրինէ պատժամիջոցներ։ Ուխտ բառի մեր մտքերուն մէջ յառաջացուցած առաջին ընկալումն է այս։ Նախաքրիստոնէական շրջաններէ մինչեւ մեր ժամանակները կարելի է բազմաթիւ ուխտի օրինակներ թուել։ Հասարակական ուխտ եզրին կը հանդիպինք Թովմաս Հոբսի եւ Ժան Ժաք Ռուսոյի գրառումներուն մէջ։ Սահմանադրութիւնները նոյնպէս հասարակական ուխտեր են։ Պետութեան ու քաղաքացիներու միջեւ այս ուխտը եւս կը սահմանէ կողմերու յարաբերութիւնը եւ փոխադարձ պարտականութիւններ կը բեռցնէ։ Իսկ կան այլ ուխտեր ալ, որոնք ստորագրեալ փաստաթուղթի մը չեն վերածուած։ Այս տեսակի ուխտերու յօդուածները փոխադարձաբար կը գիտակցուին եւ կ՛իւրացուին։ Այսպէս կողմերը գիտեն թէ ինչ պէտք է ընել եւ ինչ չընել, ինչ պէտք է ըսել եւ ինչ չըսել։ Կարգ մը նիւթեր թապու են եւ անձեռնմխելի։ Հասարակութեան բոլոր շերտերը տեղեակ են ուխտին պարտադրած կանոններէն։ Գիտեն թէ այդ կանոնները անտեսելով պիտի պատժուին։ Վերացական թուացող ուխտի այս տեսակը կեանքի առօրեայ փորձութիւններու շնորհիւ մարմին կ՚առնէ։ Ինչպէս աշխարհի բազում երկիրներ, Թուրքիոյ մէջ եւս կը գործէ պետութեան եւ հասարակութեան միջեւ անզգալաբար գոյացած ուխտեր։ Յատկապէս Օսմանեան կայսրութեան շրջանէն սկսելով հայոց ցեղասպանութիւնը, կամ հանրապետական շրջանին Տէրսիմի կոտորածները թապուներ ըլլալով կը թաքցուին հասարակութենէն։ Միւս կողմէ հասարակութիւնը ներքուստ գիտէ այս նիւթերը եւ կը խօսի ծածուկ կերպով։ Տեսակ մը լռութեան, անձայնութեան ուխտ մըն է որ կը գործէ։
Յունուարի առաջին շաբթուն հրատարակուած Պարըշ Ինլիւի գիրքը այս առկայ ուխտն է որ կ՚ուսումնասիրէ։ Խաղաղութեան կոչը ստորագրելուն պատճառաւ օրէնքի համազօր որոշմնագիրով Անգարա համալսարանի Քաղաքական գիտութիւններու բաժնէն արտաքսուած Տոց. Պարըշ Իւնլիւ Թուրքիոյ հիմնական խնդիրները նոր տեսանկիւնով մը մեկնաբանած «Թրքութեան ուխտ» անուն գիրքով նոր հորիզոններ կը բանայ ընթերցողին դիմաց։ Դերեւս իր տեսակի եզակի օրինակն է այս աշխատասիրութիւնը։ Հեղինակը իր այս գիրքով թուրքերը կը դնէ հայելիի դիմաց եւ թրքութիւնը ընթերցողին կը ներկայացնէ, իբրեւ մենաշնորհներու շարան։ Այդ շարանին մէջ կան դրական եւ բացասական մենաշնորհներ, որոնց մէջէն ան վարպետութեամբ դուրս կը բերէ գերդասակարգային եւ գերգաղափարական թրքութեան երեւոյթներ, որոնք իւրացուած են հասարակութեան կողմէ։ Թրքութեան ուխտը կը պարզէ տոհմիկ-կրօնական կաղապարի մը մէջ հայերու եւ քիւրտերու իրավիճակէն օրինակներ ներկայացնելով։
Իւնլիւ թրքութիւնը տոհմիկ, քաղաքացիական, ազգային եւ գաղափարախօսական ինքնութիւնով մը չի քննարկեր։ Ան կը նախընտրէ աւելի ընդհանուր տեսանկիւնով մը գերդասակարգային եւ գերգաղափարական հասարակ եզրերը եւ նմանութիւնները յայտնաբերել։ Անշուշտ, որ հեղինակի այս նկարագրումը կարգ մը ընթերցողներու խոտոր պիտի թուի։ Նոյնիսկ քննադատողներ պիտի ըլլան։ Գիրքին մէջ բացատրուող թրքութեան երեւոյթներուն ինքնաբուխ կերպով յայտնուիլը, հետեւաբար ալ անգիտակցաբար եւ յաճախ ալ հակազդեցութեան բնոյթով երեւիլը կը պատմուի։ Նաեւ կը պատմուի, թէ թրքութեան երեւոյթները կը գիտակցուին քիւրտերու եւ հայերու կողմէ, որուն շնորհիւ անոնք զարգացուցած են գոյատեւման որոշ ռազմավարութիւններ։
Պարըշ Իւնլիւի առաջարկած օրինակները շատ ցնցիչ է։ Ցնցիչ՝ եւ նոյնքան ալ ծանօթ։ Օրինակի համար 1915-ի Հայոց ցեղասպանութիւնը կամ հանրապետութեան շրջանին փոքրամասնութիւններու դէմ գործադրուած ճնշումները երբե՛ք ու երբեք քաղաքականութեան նիւթ պէտք չէ որ դառնան։ Նոյնպէս քիւրտերը իրենց ինքնութիւնը առջեւ բերելով այդ ինքնութիւնը թրքութեան դէմ բնութագրելով կարելի չէ, որ քաղաքականութիւն ընեն։
Այս բոլորը վրայ վրայի դիզուելով է, որ պիտի գոյանայ թրքութեան ուխտի կանոնները։ Իրականութեան մէջ այդ ուխտը կ՚ընթանայ պարգեւատրելու եւ պատժելու դրութիւններու միջոցով։ Թրքութեան ուխտին գիտակցող անհատը քաջաբար կը գիտակցի այդ կանոններուն։ Այստեղ պարգեւատրում կը նշանակէ թապու համարուած նիւթերուն առանց անդրադառնալու զանոնք շրջանցելով որոշ մենաշնորհներու տէր ըլլալու գիտակցութիւնը։ Մարդիկ դասակարգային առումով հարուստէն դէպի աղքատ այդ կանոններով մասնաւորապէս պաշտպանուած են։ Ուրիշ ձեւով եթէ ըսենք, այս գիտակցութիւնը իւրացուցած թուրքը դիւրաւ աշխատանք կը գտնէ, հասարակական կեանքի մէջ դիւրաւ կ՚ամրացնէ իր դիրքը կը բարձրանայ եւ կը տիրանայ արժանիքներու։ Այս բոլորին համար միակ պայմանն է պետութեան անպատեհ համարած դաշտէն հեռու մնալ։ Չխօսիլ Հայոց ցեղասպանութեան մասին, չխօսիլ Տէրսիմի կոտորածներուն մասին ու ապա վայելել պետութեան ապահովուած մենաշնորհները։ Հեղինակը նաեւ կը նշէ, թէ պետութեան համար նոյնքան վտանգաւոր կը համարուին ձախակողմեան գաղափարախօսութիւնները, որոնք եւս պիտի հանդիպին բանտարկութեան, սպանութեան, գործազրկութեան, մեկուսացման նման զանազան պատժամիջոցներու։ Տեսնել ու չտեսնելու, լսել ու չլսելու, գիտնալ ու չգիտնալու, հետաքրքրուելու կամ անփութութեան, զգացուելու կամ անզգամութեան, երեւոյթներու եւ անհատին աստիճանակարգի միջեւ շատ կարեւոր յարաբերութիւն մը կը յայտնուի։ Թրքութեան վերեւ յիշուած այս բացասական վիճակները թրքութեան ուխտի մէյմէկ մասնիկը հանդիսացող քաղաքականութիւն, արդարադատութիւն, կրօնք, մետիա, ընտանիք եւ համալսարանի միջոցաւ կը պահպանուին։ Այսպէսով թրքութեան ուխտէն դուրս մնացածներուն՝ քիւրտերուն, հայերուն, յոյներուն եւ այլն մտածումները կ՚արժեզրկուին։ Հեղինակը այս հանգրուանէն ետք նիւթը կը կապէ մտաւորականութեան եւ համաշխարհային մտածելակերպի տէր թուրքերու պարագային, իսկ այս տգիտութեան եւ անտարբերութեան առկայութիւնը կը շեշտէ։ Տգիտութիւնը ո՛չ թէ գիտելիքի պակասէն, այլ այդ գիտելիքին կարեւորութիւն տրուած չըլլալէն է, որ կը գոյանայ։ Դիտումնաւոր կեցուածք մըն է այս, քանի որ գիտեն, թէ այդ գիտութիւնը նկատի ունենալով կամ ճիշդ ըլլալը ըսելով իրենց տիրացած արժանիքներէն կրնան զրկուիլ։ Որովհետեւ նման գիտակցութիւնը տուժած շրջանակներու հետ շփուիլ պիտի թելադրէ եւ պիտի պարտադրէ անոնց զգացումներու բաժնեկից ըլլալ։ Այս է, որ շատ վտանգաւոր է եւ ոչ ոք պիտի համարձակի նման վտանգի մը մատնուելու։
Թրքութեան ուխտը այս տողերով նկարագրելէ ետք կ՚ուզեմ անդադառնալ գիրքին այլ բաժիններուն։ Իւնլիւ «Թրքութեան ուխտը» նկարագրելու համար նախ կը դիմէ սեւի ու սպիտակի եւ կիներու ուղղուած աշխատութիւններուն։ Սեւերու սպիտակներու դիմաց պատմական տուժածութիւնը գիտնականներու աշխատասիրութիւններով կը բնութագրէ եւ ապա կը փորձէ իսլամութիւնը եւ թրքութիւնը այդ օրինակներու մէջ յստակացնել։ Իրականութեան մէջ սպիտակութիւնը սեւութեան պարտադրած բացասական երեւոյթներով ինքզինք կը բնութագրէ։ Անհաւասար այս յարաբերութեան մէջ սեւերը զրկուած են մենաշնորհներէ, իսկ սպիտակները ընդհակառակը այդ մենաշնորհներէն օգտուելով ամրապնդած են իրենց դիրքերը։ Հեղինակը այս եզրերը ուսումնասիրելով ԱՄՆ-ի եւ Հարաւ Ափրիկեան օրինակներու քննարկումով կը հաստատէ, թէ սպիտակները այս բոլորը կը նկարագրեն, իբրեւ սեւերու խնդիրը։ Կ՚անտեսեն խնդրի գոյացման մէջ իրենց սպիտակութեան տեղի տուած գործօնը։ Մինչդեռ սեւերու խնդիրը ուղղակիօրէն սպիտակներն են։ Նոյնպէս կիներու եւ այրերու մէջ խնդիրն ալ նոյն յատկութեան երեւոյթներն են։ Այրի մը առանց արական վիճակներու տեղի տուածը տեսնելու կնոջ մասին կարծիք յայտնելը նման մերձեցումի մը հետեւանքն է։
Իւնլիւ ահաւասիկ այս սեւ ու սպիտակի հակասութեան ուսումնասիրութիւնով կը յանգի նաեւ Օսմանեան կայսրութեան վերջին շրջաններուն յայտնուած օսմանեան ուխտի եւ ապա իսլամական ուխտի հետ։ Օսմանեան ուխտը անկում ունեցաւ Ապտիւլհամիտ Բ.-ի օրով եւ անոր յաջորդեց իսլամական ուխտը։ Այս բոլորէն ետք ան կը մեկնաբանէ Երիտթուրքերու եւ ապա Իթթիհատականներու յառաջատար կարգերուն, մանաւանդ գաղափար ձեւաւորող խաւին մտային ենթահողը։ Այսպէսով ալ կը հասնի Հայոց ցեղասպանութեան տեղի տուող ենթահողի բացայայտման։ Նախ հայերէն մաքրուած Թուրքիոյ տարածքը մինչեւ 1923 շարունակուող քրիստոնեաներէ զերծ պահելու գործողութիւնով շարունակութիւն կը ստանայ։ Իսլամներու ուխտը անշուշտ որ աւելի ընդարձակ տարածքի մը ուղղուած էր, սակայն կրճատուեցաւ վերածուելով թրքութեան ուխտի։ Սահմանի այդ նեղացումով, թէ քրիստոնեաները եւ թէ քիւրտերը ընդունուած սահմանէն դուրս բերուեցան։
Գիրքին ամենաաչքառու կէտերէն մէկն ալ թրքութեան մենաշնորհներուն յայտնութիւնն է։ Ուխտին հաւատարիմ մնացողներուն համար բնական երեւոյթ են այս մենաշնորհները, իսկ մենաշնորհներէ զրկուածներուն մատնուած զրկանքներն ալ չեն մոռցուած։ Ուրեմն միշտ, որպէս եզրակացութիւն թրքութիւնը կը ներկայանայ իբրեւ իտէալական բնորդ մը։ Թուրք ըլլալ կը նշանակէ, որոշ կաղապարի մը մէջ խօսիլ, մտածել, տեսնել, գիտակցիլ եւ զգալը իմանալ։ Որովհետեւ թրքութեան ուխտի մաս կազմող եւ օգտուել ուզողներէն կարգ մը ակնկալութիւններ կը գոյանան։ Եթէ անհրաժեշտ ակնկալութիւններէն մէկն է թուրք կրօնքին պատկանիլ, իսկոյն երկրորդն է թրքախօս ըլլալ։ 1920 թուականներէն վերջ գործադրուած թրքախօսութեան արշաւը ահա այդ երեւոյթի ապացոյցն է։ Նոյնպէս քիւրտ երախաներուն տակաւին մանկութեան տարիներէն սկսելով թրքերէնին միակ ցանկալի լեզու ըլլալով մատուցումը իմաստալից օրինակ մըն է։ Այսպէսով թրքութեան ուխտէն դուրս մնացողները անպայման զրկանքի մը մատնուած պիտի ըլլան։ Թուրք մը քիւրտին մայրենին անտեսելով ծառայած կ՚ըլլայ թրքութեան ուխտին։ Գիրքին մէջ այս մանրամասնութիւնները կը պարզուին զանազան օրինակներու միջոցաւ։ Արդարեւ այս երեւոյթը սահմանուած չէ միայն քիւրտերով։ Հրեաներուն ալ գոյատեւման ռազմավարութիւնը կապուած է քաղաքականութենէ հեռու մնալու եւ թրքերէնի լաւ տիրապետելու հիմնական պայմաններուն։
Թուրքիոյ մէջ ընկերաբան մը որեւէ նիւթ կը քննարկէ, ո՛չ թէ ընկերաբանի, այլ թուրք ընկերաբանի աչքերով։ Երեւոյթներուն գիտական մերձեցումով մը նայելուն փոխարէն կը նայի իր թրքութեան, աւելի ճիշդ ըսած իր իրաւասութեան սահմանումով։ Իւնլիւ իր գիրքին մէջ օրինակ կը թուէ ընկերաբան Իսմայիլ Պեշիքճին։ Ան քրտական ուսումնասիրութիւններ ընելուն համար, պետութեան կողմէ աւելի քան 17 տարիներու արգելափակումով պատժուած էր։ Այլ կերպ ըսենք հատած էր թրքութեան ուխտի սահմանները եւ այս պատիժին դէմ Թուրքիոյ ակադեմական շրջանակները լռութիւն պահած էին։ Հայերու ցեղասպանութեան, քիւրտերու, քրիստոնեաներու մասին իրաւացի ուսումնասիրութիւններ առհասարակ չեն կատարուած Թուրքիոյ համալսարաններու մէջ։ Ի վերջոյ այս բոլորը հասած են ճգնաժամի մը։ 2002 թուականին Արդարութիւն եւ զարգացում կուսակցութեան իշխանութիւնով ժամանակի պահանջարկը մատնացոյց ըրաւ ԵՄ-ի անդամակցութիւնը։ Այդ տարիներու համեմատական ազատութեան պայմաններուն տակ թրքութեան ուխտը սկսաւ կքիլ։ Այդ անկումի խորհրդանշական անուններէն մէկն ալ անշուշտ, որ Հրանդ Տինքը եղած էր։ Տինք իր հանդարտ ոճով յաջողած էր ցեղասպանութեան խնդիրը հասարակութեան օրակարգին բերել։ Իր խաղաղասէր ոճով յաջողած էր նաեւ բաւական լայն շրջանակի մը համակրանքին արժանանալ։ Այսպէսով Հայոց ցեղասպանութեան մասին որոշ գիտակցութիւն մը գոյացաւ, որ մտահոգութիւն պատճառեց որոշ շրջանակներու, որոնք ապահովեցին Տինքի սպանութիւնը։ Այս դէպքը թրքութեան ուխտի կարեւորագոյն փորձաքարերէն մէկը պէտք է համարել։ Նոյնպէս կարեւոր օրինակ մըն է «Հանրապետութեան քայլարշաւներ» կոչուած հանրահաւաքները, որոնք կու գային թրքութեան մատնուած անելները յստակեցնելու։ Կ՚արժէ յիշել, որ այդ հանրահաւաքներու ժամանակ հնչած կարեւոր դժգոհութեան արտայայտութիւններէն մէկն էր՝ «այլեւս ամչնալ սկսանք մեր թրքութենէն» խօսքը։ Ուրիշ ճգնաժամ մը 2015-ի Յուլիսին բռնկուող պատերազմի դրութեան մէջ 1128 ակադեմականի միասնաբար ստորագրած յայտարարութիւնն էր։ Արդարեւ պետութիւնը այդ ակադեմականներն ալ շատ ծանր կերպով հալածած էր, բայց հալածանքէն անմիջապէս ետք պետութեան այդ դիրքորոշումին դէմ գոյացած զօրակցութիւնով ստորագրողներու թիւն ալ բարձրացած ու հասած էր 2212-ին։ Յայտնի է, որ թրքութեան ուխտը սկսած է քայքայուիլ, որը կանխելու համար իշխանութիւնները աւելի յաճախակի կ՚ընդգծեն «տեղացի» եւ «ազգային» եզրերը։
Բնականաբար «Թրքութեան ուխտ»ին հաւատարիմ շրջանակներ պիտի առարկեն այս գիրքին մէջ նշուած գաղափարներուն։ Ինչպէս հեղինակը կը մատնանշէ Մարքսականներ, քեմալականներ եւ լիպերալներ եւս չեն անդրադառնար թրքութեան ուխտին իրենց պարգեւած մենաշնորհներուն եւ կը խուսափին հայելիին նայելէ։ Կը մաղթեմ կարդաք այս գիրքը եւ տեսնէք իրողութիւնը։
Թրքութեան Ուխտ
Պարըշ Իւնլի
«Տիփնոթ» հրատարակութիւնը
Յունուար 2018 Իսթանպուլ
386 էջ