Ո՞վ է Եղիա Տնտեսեան

Երախտաշատ երաժշտագէտը զոհ գնաց Համիտեան գրաքննութեան, հասարակ «երգարան» մը հրատարակած ըլլալուն համար։

ՍԱՐԳԻՍ ՍԵՐՈՎԲԵԱՆ

Տարիներ առաջ, պէյրութաբնակ մեր քուզենէն ստացած էի պատուէր մը.- «Եպիսկոպոս ձեռնադրուելիք մէկ բարեկամիս խարտաւիլակ պէտք է ըլլամ, ինքը երաժշտագէտ տղայ է, պատշաճ է որ իրեն նուիրեմ Տնտեսեանի շարակնոցը։ Յուսամ Պոլսէն ինծի համար կրնաս ճարել»։

Երբ խօսքը հին գրքի մասին էր, այդ տարիներուն մեր առաջնահերթ աղբիւրը կը հանդիսանար ծանօթ բանասէր Գէորգ Բամպուքճեանը։ Իսկապէս ալ, քառորդ ժամ վերջ ներհուն մատենագէտը Պատրիարքարանի պահեստանոցէն բերաւ մեծածաւալ հնգհատորեայ շարակնոցը, այն ալ երկու օրինակ, ծրարեց ու յանձնեց ինծի, ըսելով.- «Մէկը ձեր քուզենին կը ղրկէք, միւսն ալ ձեր գրադարանին համար պահեցէք»։ Բայց երբ ըսի թէ ես եմ ճամբորդը եւ Պէյրութէն վերջ ալ Երեւան պիտի երթամ, Պր. Բամպուքճեան անմիջապէս պահեստանոցէն երկու օրինակ շարակնոց եւս բերաւ, մակագրեց մին Պէյրութի Հայկազեան, միւսն ալ Երեւան՝ Չարենցի անուան գրադարաններուն համար, «Դեռ շատ ունինք, թող գործի ծառայեն…» ըսելով։

Առաջին անգամ այս առթիւ հանդիպած էի Եղիա Տնտեսեանի անուան, որ Համբարձումեան նոթագրութեամբ, մեծադիր էջերով հնգհատորեայ շարակնոցներ պատրաստեր ու հրատարակեր էր։ Բայց ո՞վ էր արդեօք այս մարդը, ուրիշ ի՞նչ գործեր ըրած էր։

Այդ օրերուն դեռ չունէի այն տարիներու «անփոխարինելի հանրագիտարանը»՝ Թէոդիկի «Ամենուն Տարեցոյց»երու հաւաքածոյ։ Աւելի ուշ, երիտասարդ վախճանեալ քահանայի մը այրի երէցկնոջ միջոցաւ տիրացած էի այդ աննման գոհարներուն, այդ առթիւ նաեւ «Տիպ ու Տառ»ին, ուրկէ Եղիա Տնտեսեանի կենսագրականէն օգտուելով պիտի ջանամ ծանօթացնել ընթերցողներուս այս բազմակողմանի մտաւորական, արհեստաւոր, մանկավարժ, երաժիշտ, տեսաբան, բանասէր եւ դեռ բազում յատկութիւններով անձնաւորութիւնը, փոքր յապաւումներով։

***

Ծնած է 29 Մարտ 1834-ին Օրթաքէօյ՝ ուր ստացած է իր նախնական կրթութիւնը ու բաւական սորված եկեղեցական երաժշտութիւնը։ Հայրը դպրոցին տնտեսն էր. ատկէ ծնունդ առած է իր մականունը։ 1848-ին կը մտնէ Արապեանց տպարանը, ուր չորս տարի կը պարապի գրաշարութեամբ։ Վերջէն կը նետուի ուսուցչական ասպարէզ։ 1861-ին կը հրատարակէ իր անդրանիկ երկը «Ծաղկաքաղ կաթողիկեայց թուղթերու մեկնութեան»։ Երբ Ազգ. Սահմանադրութիւնը հաստատուեցաւ, Պոլսահայոց մէջ գոյացան երկու հակահոսանքներ. հիները կոչուեցան «Խաւարեալ», նորերն ալ «Լուսաւորեալ». վերջինք կազմեցին «Անձնուէր Ընկերութիւն»ը, նպատակ ունենալով ուսմամբ լուսաւորել հայ «Դուրսեցիները»։ Տնտեսեան այդ ընկերութիւնը կազմակերպողներուն մէջ գտնուելով, 1862-ին սիրայօժար կը մեկնի Կիլիկիա։ Կրթական այդ միամեայ առաքելութիւնը շատ արդիւնաւոր եղած է։ Պոլիս դարձին, կ՚անդամակցի երաժշտական յանձնաժողովի մը որ պաշտօնն ունէր բարեկարգելու ժամերգութեանց դրութիւնը։ Ինք եւրոպական ձայնագրութեան տարածումին կուսակից, 1864-ին լոյս կ՚ընծայէ «Բովանդակութիւն նուագաց եղանակաց Հայաստանեայց Ս. Եկեղեցւոյ ըստ ութն ձայնից» գիրքը՝ եւրոպական խազերով։ Երաժշտագէտի իր համբաւը հասած էր մինչեւ Ս. Երկիր, ուրկէ 1865-ին հրաւէր կը ստանայ եւ ուր կը մեկնի իբր ուսուցիչ ձայնագրութեան «Ժառանգաւորաց»ի։ Ս. Յակովբեանց տպարանին վերին հսկողութիւնը կը յանձնուի իրեն, նոյն միջոցին է որ կը տպագրէ «Պատմութիւն Ս. Գրոց»ը։ Յետոյ կը վերադառնայ Պոլիս։ Ստ. Տամատեանի հետ կ՚աշխատի Միւհէնտիսեանի ձուլարանը, վերջէն իրենը հիմնելով՝ 1872-ին կը յաջողի ունենալ իր սեփական տպարանը (Եուսուֆեան խան. թիւ 17, նաեւ Պահջէ Գաբու, Էսատ Էֆէնտի խան, թիւ 13) ուրկէ լոյս ընծայուած են մասնաւորապէս Սրուանձտեանցի գործերը՝ որոնց ձեռագիրները կ՚ըսուի թէ ինք սրբագրած է։ 1873-ին կը տեսնենք զինք ատենապետ նորակազմ երաժշտ. յանձնաժողովի։ Տնտեսեան եռամեայ տքնութեամբ կը  յօրինէ հայկական խազերով «Շարական» մը՝ որ տակաւին անտիպ կը մնայ, իսկ 1874-ին հրապարակ կը հանէ «Նկարագիր Երգոց»ը որ հայ երաժշտ. արուեստին մասին հմտալից ուսումնասիրութիւն մըն է։ 1877-ին կոչուելով Գատըքէօյի եւ Ղալաթիոյ ժամերուն դպրապետութեան պաշտօնին։ Կը հրատարակէ իր մէկ երկն ալ, «Վարժութիւն ձայնաւոր մանկանց», իսկ 1879-ին «Նուագք հայկականք» պարբերականը, 1890-ին «Նոր երգարան Հայոց», միաժամանակ վարելով Գեղարուեստից Վարժարանի ձուլարան-տպարանի տեսչական պաշտօնը։

Ռուս եւ թուրք պատերազմէն վերջ խստացած էր գրաքննութիւնը, որ սկսաւ խեթիւ նայիլ գլխաւորաբար մեր ազգային երգերուն եւ անոնց հաւաքածոներուն, ատոնց հրատարակիչներէն՝ Յ. Գավաֆեան եւ Ե. Տնտեսեան կը հետապնդուին, առաջինը կը փախչի Աթէնք, իսկ Եղիա ձերբակալուելով՝ եղեռնագործէ մը աւելի ծանր ամբաստանութեան տակ կը բանտարկուի 1881-ի սկիզբները։ Իր անյոյս զնդանին մահասփիւռ ու նողկալի մթնոլորտին մէջ հազիւ երեք ամիս կրնայ ողջ մնալ եւ 23 Ապրիլին կը կնքէ իր արդիւնաւէտ կեանքը։

Պալըքլըի հողվրտիքը, դարաւոր լատենիներուն տակ՝ ո՞ւր է սակայն տապանը թուրք բռնապետական գրաքննութեան այս անդրանիկ նահատակին որ ոգի ի բռին ծառայած էր հայ գրականութեան, հայ երաժշտութեան, հայ տպագրութեան եւ հայ ազգասիրութեան։

Իսկ աւելի վերջ, Տնտեսեանի հրատարակած երգարանները գաղտագողի վառած են իր ազգականները, «չարը խափանած ըլլալու» քաղաքականութեամբ…  

***  

Եղիա Տնտեսեան դեռ 1860-ին, Գաբրիէլ Երանեանի հետ ձեռնարկած էր բանաւոր աւանդութեամբ պահպանուած շարականներու հայկական նոթաներով գրառումը եւ եւրոպական նոթագրութեան վերածումը (գրառած էին Շարակնոցի 2/5 մասը, որ չէ պահպանուած)։

1869-71-ին հայկական նոթաներով գրի առած էր Շարակնոցը ամբողջութեամբ «Տարերք երաժշտութեան» խորագրով, որ տպագրուեցաւ Պոլիս 1933-1934-ին, որդին՝ Լեւոն Տնտեսեանի ջանքերով։

Իսկ Տնտեսեանի բանտարկութեան եւ մահանալուն տեղի տուած «Նոր երգարան հայոց» ժողովածուին մէջ տեղ տրուած էին ազատագրական ոտանաւորներ եւ երգեր, ինչպէս օրինակ Միքայէլ Նալպանդեանի «Ազատութիւնը» կամ ֆրանսական Ազգային քայլերգ «Մարսելյէզ»ը, քանի որ 1880 թուականին հաստատուած էր առաջին կանխարգել գրաքննութիւնը։ Որեւէ գիրք, տպագրուելէ առաջ, պէտք էր ներկայացնել գրաքննիչին, որ կրնար ձեռագրի մէջ ջնջել ուզածը, գրաւել ամբողջ աշխատութիւնը, արգիլել հրատարակութիւնը, կամ յաճախ իր իսկ թելադրածը աւելցնել անոր մէջ։ Դեռ օրէնքներ չկային, կարգուած էին գրաքննիչներ միայն։ Քմահաճոյքն էր օրէնքը։ Սուլթանին սիրելի դառնալու եւ կասկածի տակ չիյնալու չափով, խստութիւններն ալ կ՚աւելնային։

Եւ այնքան արժէքաւոր երաժիշտ-տեսաբան, մանկավարժ ու տպագրիչ երախտաշատ Եղիա Տնտեսեան զոհ գնաց Համիտեան գրաքննութեան, հասարակ երգարան մը հրատարակած ըլլալուն համար։