ԱՐՄԵՆԱԿ ԵՂԻԱՅԵԱՆ
armenag@gmail.com
1. Հարցում եւ... բազում
Պահ մը փորձեցէք ընել պատահական գուշակութիւն մը եւ ըսել, թէ բառ մը քանի՞ ածանցում ու բարդութիւն կրնայ ունենալ հայերէնի մէջ` տա՞սը, քսա՞ն, երեսո՞ւն...
Բազում արմատը հայերէնի մէջ տուած է 572 (սխալ չէք կարդար՝ հինգ հարիւր եօթանասուներկու) ածանցաւոր եւ բարդ բառեր՝ բոլորն ալ իրենց օրին ու ժամանակին կիրարկուած եւ բոլորն ալ մէջբերուած են մատենագրական այլազան օրինակներով: Այլ խօսքով՝ վերացական ու շինծու, մտային մարզանքի գոհացում տուող ու մտացածին միաւորներ չեն ասոնք, այլ եղած են միսով-ոսկորով կենդանի բառեր, որոնք ծառայած են Հայ մտքի ու Հայ հանճարի իմացական նուաճումներու թարգմանութեան: Ասոնց գոյութիւնը կրնաք անձամբ հաստատել հայր Աւգերեան վարդապետի «Նոր հայկազեան»-ի եւ «Առձեռն»-ի մէջ, երկուքն ալ տրամադրելի են Նայիրիի «Հայերէն բառարաններ» կայքէն:
Կը մնայ, որ յանձն առնէք համբերատարօրէն թերթատել զանոնք՝ անդրադառնալու համար քաղաքակրթական այն վիթխարի բարձունքին, որ կը յուշէ, կը թելադրէ նման բառացանկ մը:
Հետաքրքրական է, որ ժամանակին հետ այս բառերէն շատեր դադրած են կիրարկուելէ, միւս կողմէ՝ ստեղծուած են ուրիշները. ասոնց բաղդատութիւնը մեզ կրնայ շատ հեռուները տանիլ՝ իրենց տաղտուկներով հանդերձ, որոնք համատեղելի չեն ընթացիկ յօդուածի մը մէջ, ինչպէս մերինն է. ըսեմ միայն, Ակադեմիայի քառահատոր «Ժամանակակից հայոց լեզուի բացատարական բառարան»-ը իր կողմէ աշխարհաբարին համար կը ճանչնայ մօտաւորապէս 481 բառ, որ իր կարգին գայթակղեցուցիչ ըլլալէ չի դադրիր. ապա փորձեցէք այս մոլորակի՝ ձեզի ծանօթ լեզուներէն մէկուն մէջ գտնել նմանօրինակ երեւոյթ մը... ու ըստ այնմ դատեցէք, թէ ի՛նչ ցեղի յետնորդներն ու ժառանգորդներն էք:
Այլ առիթով ըսած եմ, վերյիշենք. «Նոր հայկազեանը»-ը քառալեզու բառարան է. հայերէն բառերուն կից դրուած են յունարէն, լատիներէն եւ թրքերէն բազմաթիւ հոմանիշներ, անշուշտ դրուած են հոն, ուր այդպիսիները կան: Եւ ահա մեր բազում-ի ընտանիքէն հարիւրաւոր անդամներ չունին իրենց համարժէքը յիշեալ լեզուներուն մէջ, ոչ միայն թրքերէնի, որ ծանօթ է իր բնիկ բառերու աղքատութեամբ, այլեւ քաղաքակրթութիւն կերտած լեզուներու, ինչպէս յունարէնի եւ լատիներէնի:
Ակադեմիայի քառահատորը իր կարգին կ’ընդգրկկէ մեր զոյգ աշխարհաբար - ները՝ արեւելեան ու արեւմտեան, եւ այստեղ բոլոր բառերը ունին իրենց մատենագրական պատշաճ վկայութիւնները, որոնք քաղուած են Հայ աշխարհաբար գրականութենէն եւ մասամբ բարբառներէ: Ան ձեւով մը «Նոր հայկազեան»-ի աշխարհաբար տարբերակն է եւ արժանապատիւ յաջորդը՝ Մալխասեանի1
«Հայերէն բացատրական բառարան»-ին, որ իր օրին (1944) նոր էջ մը բացաւ աշխարհաբարի բառարանագրութեան պատմութեան մէջ:
Առ ի հետաքրքրութիւն կը դնեմ այստեղ գումարը նաեւ Գնէլ Ճերեճեան- Արտաշէս Տէր Խաչատուրեանի «Հայոց լեզուի նոր բառարան»-ի (1992), որ սփիւռքահայ ամենածաւալուն բառարանն է. ուրեմն այստեղ բազում արմատով կազմուած բառերուն թիւը 183 է:
Առանց մեկնաբանութեան:
***
Բազում արմատի բառային ընտանիքը կրնայ շատ դիւրաւ նիւթ հայթայթել վարդապետական աւարտաճառի մը, եթէ թեկնածուն մէկ առ մէկ սերտէ անոր անդամներէն իւրաքանչիւրին ծնդաբանութիւնը, բայց նաեւ ոմանց մահն ու ուրիշներու յառաջացումը աշխարհաբարի մէջ: Վասնզի բառերը ունին իրենց պատմութիւնը:
Տեսնենք քանի մը դուրս մղուած բառեր.
բազմաբաղձիկ − շատ փափաքելի
բազմաբանել − երկար խօսիլ, շատախօսել
բազմաբերձ − շատ բարձր
բազմագերան − փայտաշատ, օրինակ՝ անտառ
բազմադաշն − սաստիկ երդումով դաշինք կապած
Այսպէս դուրս ձգուած բառերէն ոմանք ընդմիշտ անհետացած են մեր ազգային յիշողութենէն, ուրիշներ փոխարինուած են արդի հոմանիշով մը . օրինակ՝ բազմաբերձ- ին փոխարէն արդի հայերէնը կը նախընտրէ բարձրաբերձ, թէկուզ երկնաբերձ ըսել:
Բազմ-ով կազմուած են՝ բազմոց, որ բարձի տեսակ մըն էր, որուն նմանները կը գտնուէին պարսից արքայից արքայի գահին կից եւ որոնց վրայ կը բազմէին անոր դաշնակիցները՝ ըստ իրենց ունեցած կարեւորութեան կարգին. Հայոց բազմոցը կը գտնուէր, օրինակ, գահին անմիջապէս կիցը, այսինքն՝ երկրորդն էր: բազմական, որ նման բազմոցը գրաւողն էր. բազմական կը կոչուի նաեւ որեւէ խրախճանքի հրաւիրեալը, հիւրը, սեղանակիցը, հանդիսականը. այս վերջին նշանակութեամբ՝ բազմականը ունի նոյնանիշ մը, որ է կոչնական:
1 Նկարները. աջին՝ հայր Մկրտիչ Աւգերեան, ձախին՝ Ստեփանոս Մալխասեան:
