Գրկենք բառ մը
Ստուգեցի, թէ վտանգի ժամանակ ի՚նչ բառ պէտք է մարդուն, այն բառը, որ ապահովութիւն կրնայ տայ մանկան որ մայրազուրկ է, պանդուխտին որ հայրենազուրկ է, տեղահանուածին որ տնազուրկ է։ (Անշուշտ, պիտի յիշեմ նաեւ աշուղ մը, որ սիրազուրկ էր)։ Գիւտ մը չէր կատարածս. պարզապէս գրկեցի քանի մը գիրք, մտամփոփուեցայ գրասեղանիս վրայ ու լուռ վերադարձայ մեր գրականութեան գիրկը։ Կարդացի քանի մը տաղ, քանի մը երկ։ Ապա ընթերցեցի թերթեր, որպէսզի կասկածի նշոյլն իսկ չունենամ։ Եւ, կրկին համոզուեցայ. «գիրկ» բառն է ան, երբ լսեցի տեղահանուածի մը խօսքը. «Դուրս գալուց առաջ գրկեցի մեր տունը։ Հօրս շիրմաքարը գրկեցի», ապա զինուորի մը խօսքն էր, մի քուցէ վերջինը. «Մամ ջան չմտածես, անպայման քեզ գրկելու եմ»։ Ջերմ էր այդ բառը, մայրական։ Չուզեցի հեռանալ անկէ։ Ուստի, այսօր, յարգելի ընթերցող, կը փափաքիմ խօսիլ «գիրկ» բառի մասին, որպէսզի բոլորս անոր թեւերուն մէջ սէր եւ սփոփանք գտնենք։
Բաց թեւերդ
Հայոց գրաւոր լեզուի մէջ «գիրկ» բառը իր թեւերը առաջին անգամ բացաւ 5-րդ դարուն։ Թէեւ, գիտենք թէ նախապէս Արտաշէս թագաւորը իր գիրկը բացեր էր Սաթենիկին եւ Աստղիկն ալ՝ Վահագնին, սակայն իրենց տենդոտ գիրկընդխառնումի մէջ անոնք ժամանակ չէին ունեցած «գիրկ» բառը գործածելու, մինչդեռ 405-ին Աստուածաշունչի թարգմանիչները, համբերութեամբ, հանդարտութեամբ, լիագիրկ տողեր գրի առին. «Փարիր ի գիրկս», «Ունիցիս ի գիրկս մանուկ», «Գիրկս արկ եւ համբուրեաց»։ Աւելին, Ոսկեդարու մատենագիրերը չորս թեւով փարեցան անոր։ Ապա, «գիրկ» բառը պարուրուեցաւ գրաբարի հետ եւ այդ միավանկէն ծնունդ առին բազմաթիւ նոր բառեր, ինչպէս՝ գրկապինդ, գրկատարած, գրկակից եւ գրկակցութիւն, 6րդ դարուն՝ «գրկապատ», 10-րդ դարուն՝ «գրկանք» գոյականը եւ «լիագիրկ» ածականը, -այսինքն գիրկը լեցնելու չափ շատ, լեցուն գիրկով։ Գրկաչա՞փը… Ան բաց թեւերու երկայնութիւնն է, մօտաւորապէս 162 սանթիմ։ Իսկ, ո՞վ պիտի կարծէր, թէ օր մը «գիրկ» բառը ռազմական նշանակութիւն պիտի ունենար։ Իրօք, դասական շրջանին ունեցանք «գրկալիր» կամ «լիագիրկ» բառերը, որոնք կը նշանակեն՝ գիրկը լայն բացած՝ աղեղէն նետը արձակելու ժամանակը, ինչպէս գրեց Արիստակէս Լաստիվերցին. «Լիագիրկք աղեղամբք ձգէր նետս»։ Միջնադարուն, - հայկական մատենագրութիւնը կը յիշէ- , հայ ասպետներու խօսքն էր «Ընդ գիրկս մտանել», այսինքն՝ աղեղը լարել։ Իսկ հիմա աղեղի լարերէն ոստնենք սիրոյ լարերուն։
Սիրոյ գիրկը
Դուք կ՚ուզէ՞ք լսել «գիրկ» բառով շինուած բառերու ամենէն սիրելին, ամենէն հիւրասէրը. «Սիրագիրկ» բառն է ան, ընտիր ածական, զոր երբեմն կը յիշեն հայ քնարերգակները։ Այսօր, շնորհակալ ենք հայրենի այն երկու բանաստեղծներուն, որոնք այդ բառին առջեւ լայն բացին իրենց թեւերը ու պարուրեցին զայն իրենց քերթուածներու մէջ։ Առաջինը Լիլիա Մանիշեանն է, որ գրեց «Վայրի ծաղիկ» բանաստեղծութիւնը եւ ըսաւ. «Վարսերս մի կողմի հիւսած / Մի տեսակ շորով ու բոպիկ / Սիրագիրկ կու գայի մօտդ / Իմ հեռաւոր ու իմ մօտիկ»։ Ապա, Մարօ Երկնափէշեանն էր, որ գրկեց այդ բառը եւ գրեց սիրերգ մը. «Տես, նորից քեզանով եմ փթթած, / Մի չքնաղ առաւօտ՝ սիրագիրկ»։
Տիրամօր գիրկը
«Գիրկ» բառը յարմար եկաւ հայկական աղօթքներուն եւ հոգեւոր տաղերուն, չէ՞ որ կը հաւատանք, թէ անդորրութիւնը Աստուծոյ գիրկին մէջ է, աւելի փափուկը եւ մայրականը՝ Տիրամօր թեւերուն մէջ։ Յարութեան տաղի մէջ Գրիգոր Նարեկացին մեզի բացատրեց, թէ Քրիստոսի սայլի վրայ կային «մանկունք գեղեցիկք», իսկ սաղմոսարան եւ քնար կար «ի գիրկս նոցա»։ Ծննդեան տաղի մէջ Ներսէս Շնորհալին կարծես, թէ միտք կու տար Վարդգէս Սուրէնեանցին, թէ ինչպէս պէտք է նկարել Յիսուս մանուկի եւ Տիրամօր նկարը. «Ի գիրկս Կուսին տղայապէս բառնի մանուկ»։ Այդ պատկերացումն է, որ հայոց եկեղեցիներու բազմաթիւ խորանները կը զարդարէ այսօր։ Իսկ 7-րդ դարուն Գառնիի ձորի քարայրի մը մէջ ճգնած, իր աշակերտներուն վարագոյրի մը ետեւէն ուսուցանած երաժշտուհի Սահակադուխտը Մարիամ Աստուածածնին ձօնած երգի մէջ բացատրեց, թէ օրհնեալ էր կոյսը, քանզի ինքն է որ գիրկ եղաւ Տիրոջ. «Զտէրն / Ի գիրկս քո բարձեալ կրեցեր»։
Պարզէ գիրկդ
Զգայուն եւ արտայայտիչ է «գիրկ» բառը։ Կարօտակէզ նշանածը կամ մայրը «գիրկը կը նետուի» տուն վերադարձած զինուորին, մեծ հայրը եւ մեծ մայրը թոռնիկ մը «գիրկը առնելու» ակնկալութեամբ կ’ապրին, հիւրասէր ընտանիքը «գիրկը կը բանայ» կամ «գիրկը բաց կ’ընդունի» օտարը, թշուառը եւ ճամբորդը, պանդուխտ հայը կ’երազէ օր մը հայրենիքի «գիրկը վերադառնալ»։ Իսկ, յարգելի ընթերցող, եթէ մէկը կը վայելէ ձեր բարիքները, բայց գաղտնօրէն կը դաւէ՝ գործածեցէք հետեւեալ դարձուածքը. «Գիրկս նստեր է, մորուքս կը փետտէ»։ Անշուշտ գրկելը միայն թեւերով չէ որ կ’ըլլայ։ Մուրացանը գիտէր անիկա. «Մանյակը… գրկում էր նրա պարանոցը»։ Միրաքեանը բնապատկեր մը նուիրեց մեզի. «Ամպի փեշերը փռուելով սարից, ձորերն են գրկում»։ Սիամանթօն անոր տուաւ կլանելու իմաստը. «Ծովն իր աւարը գրկեց»։ Չարենցի համար «տիրել, իշխելէ էր ան. «Գրկեց ինձ թախիծն հնամեայ», իսկ Յովհաննէս Յովհաննիսեանի համար՝ «ճաշակել, անձնատուր ըլլալ». «Այսօր թող խնդանք եւ վայելք գրկենք»։
«Գիյգ» մը տուր ինծի
Հայրենի գիրկը ամէն գիւղ, ամէն ձոր պէս պէս բացուեցաւ, մէկը ամուր, մէկը երկար։ Հաճընի մէջ հայը ըսաւ «գիյգ», վանեցին «կյիրկ», իսկ արցախցին «գիւրքյ»։ Արցախէն հազիւ գրկաչափ մը հեռու Գորիսի մէջ 1930-ներուն Ակսել Բակունցը գրեց «Միրհաւ» պատմուածքը եւ մենք տեսանք, որ Դիլանը եւ Սոնան, սիրահար զոյգ, միասին նստեր են ձի. «Առջեւը Սոնան էր նստել, հետեւում՝ ինքը։ Մի ձեռով սանձն էր պահում, միւսով գրկել էր նրա բարակ մարմինը։ Աղջկայ ծամերը քսւում էին նրա երեսին»։ Երբ Հայաստան ճամբորդէք, յարգելի ընթերցող, կը յանձնարարեմ անպայման այցելել Գորիս քաղաքը եւ Ակսել Բակունցի տուն-թանգարանը, քանզի քաղաքի պանդոկներէն մէկը հիւրեր գրաւելու համար յայտարարած է. «Աշխարհի որ կէտից էլ գաս, իմացի՚ր Գորիսը քեզ գրկաբաց կ’ընդունի»։
Քանի որ գտանք սէրը, Գորիսի մէջ, կամ՝ այլուր, սեղմ գրկենք զայն, քիչ մը աւելի կրքոտ, աւելի երկար։ Յարգելի ընթերցող, այս շաբաթ կ’առաջարկեմ սիրալիր երկու խօսքով հրաժեշտ տալ «գիրկ» բառին, իսկ յաջորդ յօդուածի մէջ օրօրուիլ Քուչակի, Կոմիտասի, Տէրեանի եւ քանի մը այլ բանաստեղծներու տողերու մէջ։
Գրկեցի Երեւանը
Նախ մէջբերեմ գարնան առաջին նշոյլները աւետող լուր մը, որ շաբաթ մը առաջ պայծառացուց հայրենի մամուլը. «Յորդառատ անձրեւից յետոյ երկնքում յայտնուած գեղեցիկ ծիածանը գրկել էր Երեւանի բարձրահարկ շէնքերը»։ Իսկ որպէս հրաժեշտի խօսք, ականջ տանք Մարկ Արենին եւ հասկնանք թէ ի՚նչ է երջանկութեան բանաձեւը. «Երջանկութիւնն այն է, երբ ունես մէկին, ում կարող ես գրկել»։ Մինչեւ յաջորդ յօդուածս մնացէք սիրագիրկ եւ գրկեցէք ձեր բոլոր սիրելիները։