ԹԱԼԻՆ ՍՈՒՃԵԱՆ
Բարռեսիա Գոլէքթիվի մեր աշխատանքներուն ծիրին մէջ, Փետրուար ամսուան կէսէն սկսեալ Մարկ Նշանեանին հետ պատմական, գրական եւ փիլիսոփայական սեմինար մը կազմակերպեցինք։ Անցած շաբաթներու հանդիպումներուն ընթացքին, Նշանեան խօսեցաւ հայ գրականութեան մէջ կայսրութեան՝ իրեն ենթարկուողներուն դէմ գործադրած զոհաբերութեան արտացոլացման մասին, եւ նշեց այս կիրառումներուն երկու կարեւորագոյները։ Ըստ Նշանեանին, երկու կարեւոր խնդիրներ կան տիրապետողին եւ ենթարկուողին միջեւ, մէկը՝ սեռային, իսկ միւսը կեանքի պարտքն է։ Խօսելով սեռային պարտքին մասին, Նշանեան վերլուծեց Յակոբ Օշականի «Մնացորդաց» վէպը։ Դէպքերը տեղի կ՚ունենան Օշականի ծննդավայր Սէօլէօզի մէջ։ Սերոբին կինը՝ Նալպանտենց Աղուորը, որ կայսրութեան կեդրոնին հետ կապեր ունեցող ականաւոր ընտանիքներէն է Սէօլէօզի, իր ամուսինին հետ զաւակ չէ ունեցած. այս հարցին լուծման համար աղջկան մայրն ու կեսուրը կը փորձեն Աղուորը համոզել գաղտնօրէն յարաբերելու ագարակապան Սողոմին հետ։ Այս արտաամուսնական յարաբերութիւնը աւելի ուշ, ինչպէս կայսրութեան այլ անկիւններու մէջ, պիտի ագուցուի առկայ քաղաքական հարցերու եւ շնութեան խնդիրէ պիտի վերածուի յեղափոխութեան խնդիրի, որ պատճառ պիտի հանդիսանայ Սողոմին ձերբակալման։
Օշականի «Մնացորդաց»-ի թեման, ամլութիւնը, տոհմի շարունականութեան պահպանումի անկարողութիւնը եւ այս խնդիրներուն գագաթնակէտը՝ աղէտի տանող իրադարձութիւններով, անշուշտ 19-րդ դարու Օսմանեան կայսրութեան հայկական իրականութեան տեւական խնդիրներու բաժիններ են։ Ընտանեկան հաստատութիւնները քայքայելու միտումով գործադրուած քաղաքականութիւնները ամէնէն կարեւոր եւ քիչ խօսուած, թերեւս նոյնիսկ չխօսուած, հարցերն են այս ժամանակահատուածին։ Թէեւ Օշականի ընտրած կերպարներն ու նիւթերը այն տպաւորութիւնը կու տան, որ զուտ հայկական ընտանեկան հարց մըն է եղածը, բայց խորքին մէջ այս ընտանիքը պարզ ընտանիք մը չէր, այլ՝ կայսրութեան կեդրոնին հետ կապեր ունեցող երեւելի ընտանիք մըն էր, իսկ տոհմին շարունակականութիւնը ապահովելու ջանքերը ուղղակիօրէն կապուած են կեդրոնին հետ կապ ունենալուն եւ Օշականին ընտրութեան հետ։ Ասոր կողքին, 19-րդ դարու հայ ընտանիքներուն ամէնէն կարեւոր զարգացումը այն էր, որ գաւառի կամ «երկրի» հայ ընտանիքները, որոնց օրապահիկը գիւղատնտեսութենէն կախեալ էր, սկսան մասնատուիլ պանդխտութեան հետեւանքով։
Սեմինարի ընթացքին Նշանեանի ընդգծած հարցերէն մէկը, որ մենք եւս, որպէս Բարռեսիա Գոլէքթիվ, կը խորհինք, «բնիկ» եւ «գաւառ/երկիր» եզրերու օգտագործումն էր։ «Բնիկ» հայերը գաւառի՞ մէջ կ՚ապրէին։ Արդեօք անո՞նք էին գաւառի գրականութեան մէջ ներկայացուածները։ Այս կարեւոր հարցում էր, քանի որ, ինչպէս Նշանեան կ՚ընդգծէ, «բնիկ»-ը նաեւ բանասիրութեան աւանդութեան ստեղծագործութիւնն է։ Վկայութիւնը ոչ միայն պարունակեց բնիկ ըլլալու գիտութիւնը, այլ նաեւ նոյնացաւ անոր ոչնչացման հետ, այլ խօսքով՝ կայսրութեան կողմէն ստեղծուած երկրորդ պարտքին՝ կեանքի պարտքին հետ։ Հոս, «բնիկ»-ը հասկնալու համար հարկ է կարդալ Գարեգին Սրուանձտեանց եւ խօսիլ, թէ ինչպէ՛ս Մխիթարեանները նկարագրած են «բնիկ»-ը։ «Թորոս Աղբար» գործը, որ Սրուանձտեանց գրած է գաւառները ճանապարհորդած ժամանակ, շատ լաւ հիմք կը ստեղծէ մեզի մանրամասնօրէն քննարկելու վէպին յաջորդ թեման եւ աղէտին թեման։ Նշանեան ընդգծեց արեւմտահայ գրականութեան մէջ վէպի ժանրին կարեւորութիւնը՝ յատկապէս իբրեւ սուգը փոխանցող կամ սուգը ներկայացնելու անկարելիութիւնը փոխանցող ժանր։ Հոս ծագած հարցերէն մէկը կրնայ ըլլալ, թէ ինչո՛ւ սուգին հետ կապուած է միայն վէպը որպէս ժանր եւ ոչ՝ գրականութեան այլ ժանրեր կամ արուեստի այլ կերպեր։
Թէեւ Յակոբ Օշական ծնած ու ապրած է Սէօլէօզ, Պուրսայի մօտ, հանրածանօթ գրող է սփիւռքին համար, բայց Թուրքիոյ հայերուն կողմէն քիչ ճանչցուած ու կարդացուած է, ասոր կողքին իր գործերուն թրքերէնի թարգմանուած չըլլալու իրողութիւնը նկատելի թերութիւն է։ Իր գործերը շատ կարեւոր տեղեկութիւն կը փոխանցեն Օսմանեան Կայսրութեան վերջին ժամանակաշրջանին եւ գաւառներու առօրեային մասին, ուստի յոյժ լուսաբանիչ պիտի ըլլայ կարդալը իր գործերը, որոնք գրականութեան եւ պատմութեան խաչմերուկին կը գտնուին։ «Մնացորդաց» պատմավէպին յարաբերաբար Թուրքիոյ ընթերցասէր հանրութեան կողմէն քիչ կարդացուած եւ սփիւռքի մէջ հանրածանօթ ըլլալը անշուշտ քաղաքական համածիր մը ցոյց կու տայ։
Այս շաբաթ Մարկ Նշանեանի հետ մեր առցանց սեմինարին վերջինը պիտի կայացնենք կայսրութեան, ենթարկուածութեան եւ հայկական գրականութեան մասին։ Յոյսով ենք, որ այս սեմինարին ամփոփումը կը ներկայացնենք «Ռատիօ Ակօս»-ի յայտագիրի մեր հատուածէն, ապրիլի առաջին շաբաթուան ընթացքին։
Թարգմանեց՝ Արազ Գոճայեան