Իսթանպուլի սոխակի վերադարձը
ՊԱՏՐԱՍՏԵՑ՝ ԼԱՐԱ ԹԱՇ
Սողոմոն Գէորգ Սողոմոնեան կամ հանրածանօթ անունով Կոմիտաս Վարդապետ 153 տարի առաջ 26 Սեպտեմբեր 1869-ին ծնած էր Կուտինա քաղաքը։ Ան իբրեւ երաժշտագէտ կը համարուի ժամանակակից հայ երաժշտութեան հիմնադիրը։ Իր իսկ ուսուցչագործած Էջմիածնի եկեղեցւոյ աջակցութեամբ երաժշտական ուսումը կատարելագործեց Գերմանիա, նոյն շրջանին եւրոպացիներուն ծանօթացնելով հայկական երաժշտութիւնը։
Կոմիտաս Վարդապետ հայկական ժողովրդական երաժշտութենէն շուրջ 3000 օրինակները ձայնագրելով եզակի հաւաքածոյ մը գոյացուց։ Բացի հայերէնէ, թրքերէն, քրտերէն եւ պարսկերէն երգեր ալ ձայնագրեց։ Իր այս աշխատութիւններով Համաշխարհային Երաժշտական Ընկերութեան ոչ եւորպացի առաջին անդամը դարձաւ։ 24 Ապրիլ 1915-ին բազմահարիւր հայ մտաւորականներու հետ ինք ալ աքսորուեցաւ դէպի Անահոլուի խաւար խորքերը։
Իր երկրպագուներուն ջանքերով մազապուրծ փրկուեցաւ դաժան մահէ ու վերադարձաւ Պոլիս։ Սակայն խանգարուած էր անոր հոգեկան առողջութիւնը եւ կեանքի մնացեալ մասը անցուց հոգեբուժարաններու մէջ։
«Քուլիս»ի 793-րդ համարը Կոմիտաս Վարդապետի ծննդեան 110-ամեակի ձօնուած յատուկ թիւ մը ըլլալով լոյս տեսաւ։ Այդ թիւին մէջ տեղ գտաւ նաեւ Հրանդ Հրահանի Կոմիտաս Վարդապետի աքսորէն վերադարձը նկագրող գրութիւնը։
«Պաղտատ-Իսթանպուլ» ճեպընթացը վերջապէս հասաւ Հայտարփաշայի կայարանը, ուր ամենազգի խուռն բազմութիւն էր սպասում։
Ժողովուրդը շունջ բռնեց։ Արդեօք նորից կը տեսնէ՞ր իր սիրելի Կոմիտասին, կը վայելէ՞րանոր քաղցր ու հմայիչ մեղեդիներն ու մոգական ձողիկը, թէ այս բոլորը մի խաբուսիկ պատրանք էր։ Բայց ահա՛, բաժնեակի բաց լուսամուտի առաջ ինքը՝ Կոմիտասը։
Ծափահարութիւններու տարափը ճեղքեց լռութիւնը եւ վարպետին հասաւ։ Ծափահարութիւններու հետ միասին ժողովրդի սիրտն ալ շառաչեց, ալեկոծուեց եւ ուրախութեան բացականչութիւններով յորդուեց։
-Բարով եկար, Կոմիտաս հայր սո՛ւրբ...
Գալդ բարի, Վարպե՛տ...
-Ողջո՛յն կռունկ Հայաստանի...
Այս սրտաբուխ ցոյցերու առաջ Կոմիտասը մանկան նման կը ժպտար եւ ծաղիկների ու համակրանքի այս տարափէր զարմացած, գլուխն այնպիսի յարգալից ձեւով էր խոնարհէր, կարծես Փըթիշանի մեծ դաճլիճը ըլլար՝ իր երեք հարիւր երգիչներու մօտ եւ ջերմ ու խանդավառ ընդունելութիւն ցոյց տուող գեղարուեստասէր հասարակութեանը շնորհակալութիւն յայտնէր։
-----
Հայտարփաշայի կայարանէն ոմանք Սկիւտար երթալու համար բաժնուեցան։ Իսկ Իսթանպուլի եւրոպական ափը ապրող բազմութիւնը «ՇիրքեթիՀայրիյէ» ընկերութեան շոգենաւը տեղաւորուեց, որ մի քանի վայրկեան առաջ ասիական ափ հասեծ էր՝ իր սովորական ուղերթը կատարելու։
Ընդարձակ շոգենաւին բազմութիւնը դարձեալ Կոմիտասի շուրջը խռնուեց։ Օրը կիսուած էր։ Մինարէի կատարէն մուէզզինը Ալլահի մեծութիւնը կը հռչակէր եւ հաւատացեալները մզկիթ կը հրաւիրէր։
Շոգենաւը Վոսփորի կապոյտ սիրտը ճեղքելով, սրընթաց դէպի Կալաթայի կամուրջը կ՚արշաւէր։ Վոսփորն անյագօրէն իր երկու ափերուն բարձրացող մշտադալար եղեւնիներու արբեցնող բոյրը կը ծծէր։ Կապոյտի ու կանաչի այս անսահման տարածութեան մէջ Կոմիտասը կը նայէր Վոսփորի ջրերուն, կը նայէր Իսթանպուլի Եւրոպական ափի դալարագեղ կանաչութեանը եւ կարծես անոր դէմքը կը պայծառանար, ճառագայթէր։ Կը թուար, թէ ան իր հոգեկան ու Ֆիզիքական բնականոն վիճակը լիովին վերստացած էր։ Խօսքերն ու տուած պատասխանները տրամաբանութենէն ամենեւին զուրկ չէին։
Ի՞նչն էր անոր վերափոխել։ Իսթանպուլի օ՞դը, թէ ուղղակի վերադարձը։ Գուցէ բոլորն ալ։ Կարծես ոչինչ չէր պատահած ու այդ վայրկեանին ան համերգի կազմակերպչական գործով Սկիւտարէն Փէրա կը վերադառնար։
Շոգենաւը մեծ կամուրջը քերելով Կալաթայի քարափին մօտեգաւ։ Այնտեղ ալ ծաղիկներով բեռնաւորուած մարդկային մի ստուար բազմութիւն խռնուեծ էր։ Կարծես պատերազմ չըլլար ու ժողովուրդը ուրիշ հոգ չունենար։
«Զարմանալի՛ բան...» կը մտածէր Կոմիտասը։ «Այնտեղ մարդկային թշուառ արարածները ճամբաներու երկայնքին, կիզիչ արեգակի ճառագայթներու տակ քարշ կու գան, հիւծուած ու սպառուած կ՚ընկնեն, իսկ այստեղ, մայրաքաղաքի պողոտաներուն, կամուրջի մայթերուն ու ծովափի եզերքին մարդիկ կը ժպտան, կը կատակեն, նոյնիսկ՝ ծաղիկներ կը մատուցեն։ Արդեօ՞ք ասոնք չեն գիտեր, որ այնտեղ ժողովուրդ մը կը ոչնչանայ, հիանալի ժողովուրդ մը, որ դաժան թշնամիի դէմ իր եղունգներով, ատամներով ու բռունցքներով կեանքի ու մահուան պայքար կը մղէ, որ ապրելու գերագոյն յոյսին է կառչած։
Անամպ երկինքը, կապոյտ ծովն ու նեղուցը, ծովափի բարձունքներուն լերնացած կանաչ անտառները անոր հիացմունքը զարմանքի փոխեցին։ Այդ զարմանքը հետզհետէ զայրոյթի փոխուեց եւ զայրոյթը ըմբոստութեան։ Բնութիւնն իր ամբողջ գեղեցկութեամբ ու հմայքով ատելի թուաց, անարդար եւ անգութ։ Այս բոլորը չտեսնելու համար ան երկու ափով իր դէմքը ծածկեց ու աչքերը փակեց։ Սակայն եւ այնպէս, անոր հոգին անկէ աւելի բուռն կերպով ալեկոծուեց, որովհետեւ այս անգամ անոր երեւակայութիւնն էր, որ սկսաւ աւելի ուժգին գործել ու յանկարծ մտքի աչքերով տեսաւ այն խաւար գիշերը այս նոյն վայրին, երբ միեւնոյն շոգենաւով բազմաթիւ հոգիներ անցան Հայտարփաշա։
Իսկ ինքը... մենակ վերադարձաւ, բոլորովին մենակ...
Կոմիտասը սարսափած, ցնցուեց եւ աչքերը լայն գլուխը բարձրացուց ու շուրջը նայեց բնութեան ու մարդկանց երեսին՝ իր հոգին տանջող ահաւոր մղձաւանջէն խուսափելու ճիգով։
Սակայն, ափսո՞ս, ան իրմէ ի զո՛ր անկարելին կը պահանջէր։ Շոգենաւը կը մօտենար քարափին։
Կոմիտասի հոգեկան տագնապը արագօրէն կ՚աճէր, կը կուտակուէր։ Հօրեղբօրորդին՝ Յակոբը զգաց այդ եւ ուզեց կանխել աղէտը։ Բայց ինչպէ՞ս։ Հոգեկան վէրքը մատի վէրք չէ, կարենաս դեղով ու վիրակապով ամոքել։
Եւ ահա՛, ակամայ, այդ թուրքախօս բարի ու միամիտ մարդը, Կոմիտասի միակ հարազատը, իր մէկ նոր հարցումով փութացուց այն աղէտը, որմէ այնքան կը վախնար։
- Է...։ հօրեղբա՛յր, ո՞նց ես։
- Չե՞ս տեսնում, թէ... ո՞նց եմ, հա... –
- Երկարատեւ ահեղ ձայնով յանկարծ բղաւեց Կոմիտասը մարդկային կերպարանքէ դուրս եկած։
Եւ ան ամբոշջ մարմնով սկսաւ դողալ։
Բոլորը սարսռացին այդ անմարդկային մռնչիւնէն։
Յակոբը անոր գրկեց։ Իսկ մարդկային բազմութիւնը ահով ու երկիւղով համակուած շրջապատեցին անոր, զգալով այն զարհուրելի դժբախտութիւնը, որ կը սպառնար մթագնել «Իսթանպուլի սոխակ»ի պայծառ իմացականութիւնը։
Ծափոշջիւնները դադրեցան։ Ուրախ ժպիտները սառեցան մարդկանց շրթունքներու վրայ Երկիւղալի լռութիւն տիրեց։
Միայն Վոսփորի փրփրագեղ ալիքներն էին շառաչում՛ որպէս կենդանի մահուան տխուր ղօղանջ... (Քուլիս թիւ 793, 1 Յունուար 1980)
