Անտեսանելի կապը աշխարհացրիւ հայոց միջեւ
ՃԷՐԸՏ ՏՈՎՆԻՆԿ*
Եանկոն քաղաքի հնագոյն քրիստոնեայ աղօթատեղիներէն մէկն է հայոց Սուրբ Յովհաննէս Մկրտիչ եկեղեցին։ Պատարագի մասնակիցները հազիւ ձեռքի մը մատներու չափ են։ Երրորդ կարգին երիտասարդ գաղթական մը կը տեսնեմ, որ գլուխը կախ կ՚աղօթէ։ Առջեւի կարգին փոքրիկ աղջիկ մը կայ, որ կը դժուարանայ հանդարտ մնալ։ Կողքին գլուխը ժանեակէ քօղով մը ծածկած, ձեռքին աղօթագիրքով մայրը կանգնած է։ Իրականութեան մէջ ան դպիրի պարտականութիւն կը կատարէ, առանձին երգելով երգչախումբի համար պատրաստուած շարականները։ Խորանին վրայ քահանան եւ կողքին ալ սարկաւագը։ Մենակատար մօր զուլալ ձայնը կ՚արձագանգէ եկեղեցւոյ կամարներուն տակ ու կը մարի փրկչի ու սուրբերու փոշիածածկ սրբանկարներուն վրայ։
Ապա քաղաքի կեդրոնին Պօ Օնկ Քիաու պողոտայի վրայ 150 տարիէ ի վեր գործող եկեղեցւոյ արարողութեան մասնակիցներու հետ ապաստանած ենք վրանի մը տակ, ու կը սպասենք տեղատարափի դադրիլը։ Կ՚ըսեն թէ այցելութիւնս հանդիպած է արտակարգ օրի մը։ Իրականութեան մէջ Կոլկաթայի հայ եկեղեցին երկու շաբաթը անգամ մը կիրակնօրեայ պատարագի համար քահանայ կը ղրկէ։ Այս շաբաթ կարելի չէ եղած Կիրակին, այդ իսկ պատճառաւ ալ արարողութիւնը կայացած է Շաբաթ օր։
Գեղաձայն դպրուհին Ռաքէլ Մինաս կ՚ըսէ թէ սովորաբար քիչ մը աւելի բազմանդամ կ՚ըլլան։ «Բայց երբեք 10 հոգիէն աւելի չենք ըլլար։ Անշուշտ Ս. Զատկի նման յատուկ օրերը բացառութիւն է»։ Նաեւ կը լսենք թէ քահանային սպասարկող սարկաւագն ալ Միանմար ծնած ռուս գաղթական մըն է, իսկ քահանան Հայաստան ծնած։
Արարողութեան մասնակիցները հինգ հոգի էին, որոնք կու գային երեք տարբեր երկիրներէ։ Եանկոնի փոքրաթիւ հայ համայնքի անդամները, եթէ նոյնիսկ չմասնակցին բոլոր արարողութիւններուն, իրարու հետ կապուած են հասարակաց ինքնութիւնով մը։
Հայր Արծրուն Միքայէլեան ընտանիքի մը կը նմանցնէ այս համայնքը։ «Գիտեմ թէ դիմացինս հայ է, կողքինս հայ եւ ես նոյնպէս»։
Անցեալին մեծամասնութեամբ վաճառականներէ եւ դիւանագէտներէ բաղկացող հայ համայնքը հետզհետէ նոստրանալով հասած է հարիւր հոգիի։ Սակայն այս փոքրաթիւ համայնքի անդամները նոյնիսկ սահմանուած ըլլայ եկեղեցական ծիսակատարութեամբ, կը շարունակեն հայերէն սերտել։ Ուղղափառաց Ս. Ծնունդը տօնելու կողքին կը նշեն նաեւ Պուրմայի աւանդական տարեմուտը «Թինկեան»ը։ Կը պահեն հայկական աւանդութիւնները, նոյնիսկ անոնցմէ շատեր հետեւին պուտտայական վարդապետութեան, կը խնամեն իրենց եկեղեցին։
Այսօրուայ հայկական սփիւռքը մեծաւ մասամբ ձեւաւորուած է ցեղասպանութենէ մազապուրծ փրկուածներու ապաստանած գաղթօճախներով։ Իսկ Միանմարի հայ համայնքը այժմու Պարսկաստանի կեդրոնական հատուածէն դէպի Հարաւարեւելեան Ասիա մետաքսի առեւտուրի պատճառաւ ԺԷ. դարուն եկողներէն կը բաղկանայ։
Հայերը բացի աշխատասէր ըլլալէ, օտար լեզուներու նկատմամբ ունակութիւնով եւ իրենց դիւանագիտական կեցուածքով նախ Աւայի եւ ապա Մանտալայի արքունի ընտանիքներուն ծառայեցին իբրեւ խորհրդատու։ Աւելի ետք անգլիական գաղութատիրական կառավարութեան հաշւոյն թարգմանիչ եւ գրագիր ըլլալով աշխատեցան։ Արեւելեան Հնդկաստանի ընկերութեան մէջ բարձրաստիճան բաժնետէրեր եղան։ Անգլիական BBC գործակալութեան բնակչութեան տուեալներուն համաձայն Հնդկաստան, Պուրմա եւ Ինտոնեզիոյ հայերու թիւը ամենաշատ հասած է 1300-ի։
Ռաքէլ քաջ կը գիտակցի այս հասարակութեան հարուստ անցեալին։ Ան տակաւին ուսանողական տարիներուն իր ընկերներուն կը պատմէ Սարգիս եղբայրներու պատկանող Սթրանտ հիւրանոցի կամ Պաղտասարի եւ որդիներուն կողմէ կառուցուած Պաղտասարի շէնքի մասին։ Ռաքէլ տակաւին կը պատմէ Պիրմանիոյ մէջ ապրած դժուարութիւնները։ «Մեր կրօնքը տարբեր էր։ Տղաքը կը դժուարանային հայը բնութագրելու։ Մեզ օտարներ ըլլալով կը տեսնէին եւ մերթ կը շփոթէին հնդիկներու, մերթ ալ մահմետականներու հետ»։
Ռաքէլ ինքզինք օտար չի տեսներ։ Հակառակ որ կը խօսի պիրմաներէն, կը նմանի միանմարցիներուն, բայց ամբողջովին միանմարցի չի զգար երբեք։
Երկրորդական կարգէն զարմիկը Շարման Մինուս Քանատա ծնած ու մեծցած է։ Իսկ Շարմանի հայրը անգլիական գաղութատիրութեան շրջանին Ռանկունի, այսօրուայ Եանկոնի մէջ մեծցած է։ Շարման հազիւ հօրը հիւանդութենէն ետք սկսած է իր անցեալը պրպտել։ Յայտնաբերումները մեծ զարմանք պատճառած են իրեն։
1853-1878-ի միջեւ թագաւորած Արգայ Մինտոնի շրջանին մաքսատան գանձիչն էր Մկրտիչ Ժ. Մինէս (իրականութեան մէջ Մինուսի այլակերպուած ձեւն է)։ Իր թէ ժողովրդական եւ թէ արքայական պիրմաներէնի տիրապետելու ունակութիւնը տեսնելով արքայ Մինտոն զինք օտարներու նախարար կը նշանակէ։ Շարման Մկրտիչ անոր լուսանկարը տեսնելով կ՚անդրադառնայ զարմանալի նմանութեան եւ կը գոչէ. «Այս իմ հայրն է»։
Շարման Մկրտիչ 2014-ին վերջապէս կ՚այցելէ Եանկոն։ Քայլ առ քայլ կը շրջի քաղաքի փողոցներու վրայ, իր նախնեաց հետքերը յայտնաբերելու համար։ Կ՚այցելէ նաեւ քաղաքի կեդրոնի Ս. Մկրտիչ Յովհաննէս եկեղեցին։ Ցաւով ականատես կ՚ըլլայ եկեղեցւոյ անխնամ վիճակին։ Մանաւանդ ալ կը տխրի տեսնելով թէ հնդիկ Ճոն Ֆելիքս, առանց իսկ քահանայի ձեռնադրութեան քահանայի պէս կը վարուի եկեղեցւոյ մէջ։ Տեղւոյն հայերը համոզուած էին թէ Ճոն ֆելիքս կ՚աշխատի եկեղեցապատկան տարածքները իւրացնելու։ Այսպէս Շարման եւ Ռաքէլ միւս հայերու հետ միասին արշաւ մը կը ձեռնարկեն Ֆելիքսը հեռացնելու համար։ Այդ պայքարէն ետք եկեղեցւոյ կապը կ՚ամրապնդուի Մայր Աթոռի հետ։ Այս զարգացումներու իբր հետեւանք Ամենայն Հայոց Վեհափառ Կաթողիկոս Գարեգին Բ. կ՚այցելէ եկեղեցին։ Կաթողիկոսը այստեղ տեսնելով ժողովուրդին ոգեւորութիւնը կ՚ըսէ թէ հոս եկած են ոչ թէ միայն եկեղեցիին պահպանուած ըլլալը տեսնելու այլ եկած ենք հայ ընտանիքներու աւանդութիւնը վերահաստատելու նպատակաւ։ Պարտաւոր են այս ժառանգը ամրացնելու։ Արդարեւ այս այցելութենէն անմիջապէս ետք կատարուող մկրտութիւններն ալ կ՚արդարացնեն Կաթողիկոսը պատգամը։
Եկեղեցին որքան ալ փոքրաթիւ համայնք մը ունենայ, հայկական ժառանգի պահպանուած ամրոց մըն է։ Ան նաեւ ժամադրավայր մըն է Միանմար կամ այլուր ծնած բոլոր հայերու համար։ Վատիմ Զաքարեան կ՚ըսէ թէ. «Երբ հոս եկայ եկեղեցիի հարեւանութեամբ հիւրանոց մը իջեւանած էի։ Երբ փողոցով կ՚անցնէի, զարմանալով նկատեցի –Եանկոնի հայոց եկեղեցի- ցուցատախտակը։ Ուրախացայ տեսնելով թէ Եանկոնի մէջ հայեր կան»։
Էօզպէքիստան ծնած ու Ռուսաստան մեծցած Ռաքէլի նման Վատիմն ալ ինքզինք միշտ հայ զգացած էր։ Նոյնիսկ նոյն լեզուով չխօսին, կը զգայ թէ ամուր կապ մը կայ իր եւ Միանմարի հայոց միջեւ։ Այս է որ անոնք կը հաւատան թէ հայ ժողովուրդի արժէքը եկեղեցիներու փարթամութեամբ, հայոց կառուցած շէնքերու մեծութեամբ կամ հայ ընտանիքներու թիւով չի ճշդուիր։ «Կարեւորը ուր որ ալ ըլլան, Եանկոն թէ Ռուսաստան, Քանատա թէ հայրենիք, հայերը իրար կապող անտեսանելի կապն է կարեւոր եղածը»։
*Քաղուած է համացանցային «Ֆրոնթիէր Միանմար» պարբերականի 27 Յուլիս 2019-ի համարէն։
