Պատմութեան լայնանկիւն դիտարկում

Համաշխարհային պատմութեան մէջ արժանի կերպով չէ ուսումնասիրուած արեւելքի պատմութիւնը, մշակոյթը, փիլիսոփայութիւնը եւ իբրեւ ամբողջութիւն անոր ներկայացուցած իւրայատուկ արժանիքները։

Եւրոպական մշակոյթի մէջ նախապաշարներն են արեւելքի ընկալումները։ Եւրոպացին՝ անցնելով դարերու փորձառութիւն, իր ընկալման մէջ ձեւաւորած է պատկեր մը, որ շատ անգամ չի համապատասխաներ իրողութեան։

Միւս կողմէ աշխարհագրական որոշ հատուածի մը մէջ կայ գաղափարներու փխրուն դաշտ մը, որ իր կարգին կը ծնին զարգացած երաժշտութիւն, խոր փիլիսոփայութիւն, հաւատքներու ընդարձակ երանգապնակ մը եւ բիւրաւոր ժողովուրդ։

Նախ կ՚արժէ նշել թէ աշխարհագրական առումով ո՞ւր է արեւելքը։ Հռոմէական եւ ապա բիւզանդական տեսանկիւնով իր գտնուած վայրէն դէպի արեւելք տարածուող բոլոր երկիրները կարելի է կոչել արեւելեան։ Հոգ չէ թէ անոնց մէկ մասը կոչուին մերձաւոր, մէկ մասը միջին եւ մէկ մասն ալ ծայրագոյն արեւելք սահմանումով։

Մուսթաֆա Եավուզ ներշնչուելով Քառլ Մարքսի «Արեւելքի խնդիրը» խորագրեալ ուսումնասիրութենէն, հեղինակած է նոր ուսումնասիրութիւն մը՝ «Արեւելքի խնդիրը (Թուրքիա) եւ Մարքսիզիմ»։

Բացի խորագիրէն, գիրքը ունի նաեւ ենթախորագիր մը, որ ամբողջական պատկերացում մը կը ներկայացնէ բովանդակութեան մասին։ «Միացում եւ Զարգացում Կուսակցութեան (Իթթիհատ վէ Թերաքքի) բռնատիրութիւնը եւ քրիստոնեայ ժողովուրդներու հաւասար քաղաքացիութեան երազանքի ողբերգական վախճանը»։

Ճիշդ ալ այս ենթախորագրին համապատասխան կերպով հեղինակը ուսումնասիրած է վերջին 200 տարիներու ընթացքին Օսմանեան Կայսրութեան մէջ ժողովրդավարութեան հակող աշխատանքները եւ մահմետական հասարակութեան դժկամութեան դիմաց անոնց մատնուած ձախողումը։

Հայ ընթերցողի համար ուշագրաւ է մանաւանդ գերմանական գաղութատիրութեան վարած քաղաքականութիւնը, որուն հիմնական նպատակն է գահընկէց ընել անգլիական գաղութատիրութիւնը եւ իրեն հպատակեցնել Օսմանեան Կայսրութիւնը։ Իրականութեան մէջ գաղութատիրական գաղափարախօսութեան զանգուածային կոտորածներու հանդէպ հանդուրժողականութիւնը սահմանուած չէ գերմանական մտայնութեամբ։ Այդ միտքին մարդկութեան դէմ գործուած յանցագործութիւններու նկատմամբ անփութութիւնը մինչեւ օրս բազում օրինակներով պարզուած է։

Վերջապէս Մուսթաֆա Եավուզ յաջողած է ցեղասպանութեան բացատրութիւնը շատ աւելի ընդարձակ գետնի մը վրայ դիտելու։ Այս իմաստով ալ հայոց ցեղասպանութեան նիւթը բնութագրելու ժամանակ չի մատնուիր միայն մէկ ազգի վայրագութիւնով բացատրելու սխալին։ Ան դիտել կու տայ թէ ինչպէս երկրի բոլոր մահմէտական ժողովուրդները մեղսակից եղան գործուած ոճիրին։ Ինչպէս շահագործուեցաւ կրօնական գործօնը։ Եւ ի վերջոյ ի՞նչ նպաստ բերաւ երկրի բոլոր քրիստոնեաներու անխնայ ոչնչացումը։

Հեղինակը այս ու նման հարցադրումներով ընթերցողը կը մղէ մտածելու երկրի ներկայ դժուար պայմաններու դրդապատճառները որոնելու։

Այս յատկութիւններով շահեկան ուսումնասիրութիւն մըն է այս հատորը, որու հայերէնի թարգմանութիւնը կասկած չկայ որ մեծ նպաստ պիտի բերէ կարծրատիպներէ ձերբազատուելով խնդիրը շատ աւելի իրաւացի ընկալելու խնդրին։