Տըրընդեզն էկաւ, մենծ գոլն ընկաւ

«Ճրագ, ճրագ, ճշմարտահատիկ,

Ճշմահատիկ մարգարիտ,

Բանամ պղնձեայ դուռը,

Քաղեմ անթառամ ծաղիկ,

Փնջեմ դնեմ ի գլխուս,

Քուն ըլլիմ մինչ ի լուս,

Արազըս ըլլի ի պարի,

Աստուած մուրազըս կատարի»։

Փետրուարի 14-ին Հայ Առա­քելա­կան Եկե­ղեցին նշե­լու է Տեառ­նընդա­ռաջի Տօ­նը։ Ըստ հրեական օրէն­քի՝ ամէն մի մար­դու արու զա­ւակի ծնունդից յե­տոյ, երբ լրա­նում էին նրա 40 օրե­րը, հարկ էր, որ նո­րած­նի մայրն իր ման­չի հետ այ­ցե­լէր տա­ճար, զոհ մա­տու­ցէր եւ իր զա­ւակի հա­մար օրհնու­թիւն ստա­նար քա­հանա­յից։ Արդ, Յի­սու­սի ծնունդից 40 օր անց Մա­րիամ Աս­տուածա­ծինը նրան տա­նում է տա­ճար, ուր նրանց ըն­դա­ռաջ է գա­լիս Սի­մէոն ծե­րու­նին, ում ասուած էր Սուրբ Հո­գու կող­մից «մի տե­սանել զմահ, մին­չեւ տես­ցէ զօ­ծեալն տեառն»։ Տես­նե­լով «Տի­րոջ Օծ­յա­լին»՝ Սի­մէոնը նրան գիր­կը կ՚առ­նի, կ՚օրհ­նէ եւ կը բա­ցագան­չի. «Արդ՝ ար­ձա­կես զծա­ռայս քո տէր ըստ բա­նի քում ի խա­ղաղու­թիւն. Զի տե­սին աչք իմ զփրկու­թիւն քո. Զոր պատ­րաստե­ցէր առա­ջի ամե­նայն ժո­ղովրդոց»։ Այստե­ղից էլ տօ­նի անուանու­մը՝ Տեառ­նընդա­ռաջ՝ Տի­րոջն ըն­դա­ռաջ, որ հա­յոց մէջ բա­զում այլ քիչ մը փո­փոխուած ձե­ւեր ու­նի եւս, զո­րօրի­նակ՝ «Դո­ռոնջ», «Տո­ռոնջ-Տո­ռոնջ», «Դեն­դա­ռաջ», «Տա­ռըն­տաս», «Տան­տա­ռէջ», «Տէ­րին­տես», «Տե­րին­տազ», «Տե­րըն­տաս», «Դառ­դա­ռանջ», ան­գամ՝ «Դռնտա­ռունչ» եւ ի հար­կէ, ժո­ղովրդի շատ սի­րելին՝ «Տրնդեզ», «Տը­րըն­դեզ» կամ «Դրնդեզ»։ Այդ օրը Հա­յաս­տա­նեաց բո­լոր եկե­ղեցի­ներում կը մա­տու­ցուի Սուրբ եւ Ան­մահ Պա­տարագ, ին­չից յե­տոյ տե­ղի կ՚ու­նե­նայ նո­րապ­սակնե­րի օրհնու­թեան կարգ։ Տօ­նի նա­խօրէին՝ երե­կոյեան ժա­մեր­գութիւ­նից յե­տոյ կը կա­տարուի նա­խատօ­նակ, որն էլ կ՚աւե­տի Տէ­րու­նի Տօ­նի սկիզ­բը։ Այ­դույետ սո­վորա­բար կը կա­տարուի մի շատ հե­տաքրքրա­կան արա­րողու­թիւն, զոր կը կո­չեն՝ Ան­դաստա­նի, որի ըն­թացքին կ՚օրհնուին աշ­խարհի հա­մակ չորս ծա­գերը։ Ան­դաստա­նին կը յա­ջոր­դի մո­մերի օրհնութեան արա­րողու­թիւնը, եւ, ամե­նից ու­րա­խաբե­րը, եկե­ղեցու կան­թեղնե­րից վեր­ցուած կրա­կով եկե­ղեցի­ների բա­կերում կը վա­ռուեն խա­րոյկներ, որ Քրիս­տո­սի Լոյ­սի խոր­հուրդը կը պա­րու­նա­կեն իւր մէջ։

Տօ­նի բուն ար­մատնե­րը, սա­կայն, շատ աւե­լի խորն են ձգւում… Այն բա­ռացիօրէն շա­ղախուած է կրա­կի ու լոյ­սի զօ­րու­թեամբ ու պաշ­տա­մունքով։ Տօ­նին կա­տարուող աւան­դա­կան-ազ­գագրա­կան իւ­րա­քան­չիւր արա­րողու­թիւն ար­ձա­գանգն է հնա­մենի ծէ­սերի, որ կը կա­տարուէին ի պա­տիւ կրա­կի։ Տօ­նը, ան­շուշտ, ու­նէր նաեւ իր դի­քը, գու­ցէ Վա­հագնն էր, գու­ցէ հենց Արե­գը, մենք այ­սօր ար­դէն չգի­տենք, քա­նի որ, ցա­ւօք, ինչպէս շատ ան­գամ այ­սօր կը վա­րուինք, չպահ­պա­նեցինք մեր ստեղ­ծա­ծը։

Դրնդե­զի առանցքը կրակն էր, իսկ կրա­կը, ինչպէս գի­տենք, այն տա­րերքն է, որը ջեր­մացնում է, զօ­րաց­նում եւ հա­սու­նացնում։ Այն նաեւ վա­ռում-այ­րում է ամէն չա­րիք, պաշտպա­նում ամէն չար­քե­րից, սրբում բո­լոր կու­տա­կուած աղ­բե­րը եւ խի­զախու­թիւն տա­լիս մեր սրտե­րին՝ յաղ­թա­հարե­լու հո­գու եւ մարմնի տկա­րու­թիւննե­րը։ Ահա­ւասիկ այդ օրը իր աւարտն է գտնում «ձմրան Քա­ռասունքը», ժո­ղովուրդը հրա­ժեշտ է տա­լիս ցրտին ու սառ­նութեանը։ Տրնդե­զի կրակն իր հետ բե­րում է «օդի բա­րեխառ­նութիւն, հունձքի առա­տու­թիւն, ար­տե­րի բեր­րիու­թիւն եւ ամու­սիննե­րի օրհնու­թիւն»։ Գար­նան զե­փիւ­ռի շունչն իր հետ բե­րող այս տօ­նը նշում էին նաեւ հնդեւ­րո­պական այ­լե­ւայլ ժո­ղովուրդնե­րը։

Տը­րըն­դե­զի ամե­նայի­շուող ծէ­սը խա­րոյ­կի ծէսն է։ Այն վա­ռում էին տան ու եկե­ղեցի­ների բա­կերում, հան­դե­րում, նշա­նուած­նե­րի ու նո­րապ­սակնե­րի տան բա­կերում։ Այս խա­րոյ­կի կրա­կը սուրբ կը հա­մարուէր։ Մար­դիկ խինդ ու խա­ղով շուրջպար էին բռնում խա­րոյ­կի շուրջը, եր­գում, պա­րում եւ ցատ­կում խա­րոյ­կի վրա­յով։ Խա­րոյ­կի շուրջը նախ պտտուում էին նո­րապ­սակնե­րը՝ օրհնանքներ ստա­նալով եւ կար­ծես կրկնապ­սա­կի մաս­նակցե­լով։ Խա­րոյ­կի վրա­յով առա­ջինը ցատ­կում էր տան ամե­նից մեծ կի­նը՝ այդպի­սով իր տունն ու ըն­տա­նիքը չար­քե­րից ազա­տելով։ Եւ ահա սկսւում էր իս­կա­կան ու­րա­խու­թիւն. խա­րոյ­կի վրա­յով ցատ­կում էին ամեն­քը՝ ան­պայման երա­զան­քը մտքում պա­հած կամ թէ­կուզ բարձրա­ձայն գո­չելով. ցատ­կում էին նո­րափե­սաներն ու կայ­տառ հա­յոր­դի­ները՝ գո­ռալով. «Տերնդեզ, քուրդ ին­ձի տաս, ես պագ­նեմ, դու դու­րա­նաս», ցատ­կում էին տա­րեց­նե­րը՝ ըղ­ձա­լով. «հա­ւեր­նիս ածան ըլ­լայ, կո­վեր­նիս կթան ըլ­լայ, հարսներ­նիս ծնան ըլ­լայ», կե­սուրնե­րը «հարսնե­րին կրա­կին էին ցոյց տա­լիս», ցատ­կում էին նո­րահարսնե­րը՝ երա­խայ (նե­րողու­թիւն՝ արու զա­ւակ) ու­նե­նալու ցան­կութեամբ, հե­զաճ­կուն աղ­ջիկնե­րը՝ ում փէ­շին կրա­կը կպաւ, նա այդ տա­րի ան­պայման կ՚ամուսնա­նար։ Կա­նայք բե­րում էին փո­խինդ, աղանձ, պա­հում էին խա­րոյ­կի վրայ, որ­պէսզի սուրբ կրա­կով օծուած անու­շե­ղէնը կրա­կի զօ­րու­թիւնը փո­խան­ցի համ­տես անող­նե­րին։ Փա­փաք ու­նե­ցող­նե­րը դրա իրա­կանաց­ման հա­մար փա­փաքե­լի ինչքից մի կտոր նե­տում էին կրա­կը։

Խա­րոյ­կից կրակ էին վերցնում եւ այն պտը­տեց­նում տան շուրջը, գո­մի ու տան մութ ան­կիւննե­րը լու­սա­ւորում, խան­ձողներ էին տուն տա­նում եւ դրա­նով վա­ռում տան ճրա­գը, նո­րոգում օճա­խի կրա­կը, խան­ձողներ էին նե­տում գոմն ու հա­ւաբու­նը՝ թռչուննե­րին ու կեն­դա­նինե­րին ազա­տելով չա­րիքի ներ­գործու­թիւնից։ Վա­ռուող փայ­տե­րով շտա­պում էին իրենց այ­գի­ներն ու հան­դե­րը եւ այնտեղ մի ամ­բողջ հրա­վառու­թեան հան­դէսներ կազ­մա­կեր­պում՝ լաւ բերք ու­նե­նալու մի­տու­մով։ Այսպէս նրանք տնե­րից ու այ­գի­ներից վռնտում էին նաեւ ձմրան ցրտա­շունչ ու հի­ւան­դա­բեր չար­քե­րին՝ շվոտ­նե­րին, խոն­ջո­լոզ­նե­րին, ցա­ւերին եւ մնա­ցեալ դե­ւերին։ Խա­րոյ­կը հան­գե­լուց յե­տոյ, մո­խիրը վեր էին նե­տում եւ մոխ­րի՝ քա­մու քշած ուղղու­թեամբ գու­շա­կում իրենց ապա­գայ կնոջ կամ ամուսնու բնա­կավայ­րը, նաեւ՝ հո­ղի առա­ւել բեր­քա­տու կող­մե­րը։ Հա­մար­ւում էր՝ մո­խիրը ապա­քինող յատ­կութեամբ է օժ­տուած։

Տեառ­նընդա­ռաջը կտրում էր բո­լոր քա­ռասունքնե­րը։ Տեառ­նընդա­ռաջի խա­րոյ­կի մօտ էին բե­րում նաեւ հի­ւանդնե­րին, եւ նրանք նոյնպէս են­թարկւում էին կրա­կի ապա­քինող, մաք­րա­գոր­ծող ազ­դե­ցու­թեանը։ Ժո­ղովուրդը կրակն էր նե­տում նաեւ չա­րիքն ու ձա­խողու­թիւնը խորհրդան­շող զա­նազան պա­րագա­ներ, այ­րում էր մա­զի կամ շո­րի ծայ­րը (այ­սօր դրանք յա­ճախ թղթիկ­ներ են, որի վրայ էլ գրում են այն, ին­չից կա­մենում են ձեր­բա­զատուել), նե­տում էին դրանք կրա­կը եւ ար­տա­սանում.

«Ցա­ւի գունդն ի չար փու­շը,

Չար փուշն ի բարկ կրակն,

Բարկ կրակն ի քարն,

Քարն ի Յանհատակ ծովն»

Այնուհետեւ հրաւիրում էին բարի Շահապետ ոգիներին, որպէսզի գարունը ծաղկի սրտերում ու հանդերում։ Բարկ ու ջերմ Դրնդեզ մեզ բոլորիս։