Hangi İnsan Hakları? Film Festivali 15 yaşında

Türkiye’den Fas’a, Gazze’den İzlanda’ya, İran’dan Brezilya’ya uzanan festival seçkisinde; göç, kimlik, ekoloji, toplumsal hafıza gibi konularda 50 film izleyicilerle biraraya geliyor.  Çayan Demirel ve Ayşe Çetinbaş’ın birlikte yönettiği "Kardeş Türküler ile 30 Yıl" belgeseliyle açılan festival, 17 Aralık'a kadar devam edecek. 

İnsan hakları mücadelesinin sesini, tanıklıklarını, direniş hikâyelerini 15 yıldır Türkiye’nin ve dünyanın dört bir yanından İstanbul’a taşıyan festival, bu yıl da İstanbul'un iki yakasında toplam altı mekânda gösterilecek 50 film, bir dizi söyleşi, forum, panel ve atölye etkinliği ile seyirciyle buluşuyor. Bu seneki programda ana tema "Bakım Emeği" olarak belirlenirken, ekolojik cinayetler, ata tohumları, deprem, savaş, kadın ve LGBTİ+ hakları gibi pek çok temaya dokunan filmler ve etkinlikler yer alıyor.

Festival İstanbul’un iki yakasına yayılırken, gösterim ve etkinliklere Fransız Kültür Merkezi, Pera Müzesi, Aynalı Geçit Etkinlik Mekânı, Postane, Bağlarbaşı Kültür Merkezi (Üsküdar) ve TAK (Kadıköy) ev sahipliği yapacak.

Festival ekibinden Necati Sönmez, Nazlı Evrim Şerifoğlu, Güliz Sağlam, Emel Çelebi ve Melike Ölker’le buluştuk; seçkiyi, bu seneki programı ve her şeye rağmen bir festival yapmayı konuştuk.

Bu sene 15. kez Hangi İnsan Hakları? Festivali’ni yapıyorsunuz. Böylesine bir ekonomi ve politik iklimde bir festival yapmak, hazırlanmak nasıldı?

Güliz Sağlam: Bu sene 15. yılımız. Bu kadar yıla rağmen aynı zamanda en çok zorlandığımız yıllardan biri oldu. Türkiye’de özellikle kültür-sanat alanında kaynakların çok çok sınırlandığı zamanlardayız. Festivali yapıp yapamayacağımız bile soru işaretiydi. Bu sene bir destek kampanyası başlattık, bu sayede festivali yapabiliyoruz.

Bu senenin teması “bakım emeği” olarak belirlendi. Neden bu başlık?

Güliz Sağlam: Her sene olduğu gibi bu sene de bir tema belirledik. Bu sene “bakım emeği” temasında filmler belirledik, etkinlikler düzenledik. Bakım emeği çok fazla tartışılan, gündeme gelen bir konu değil maalesef. Buna dikkat çekmek, bu konularda düşünmek, neoliberal politikalar sonucunda bakım emeğinin aslında daha çok da kadınların üstüne yüklenmesine dikkat çekmek istedik. Bu vesileyle çeşitli kurum ve sendikalarla biraraya geldik, onları konuk edeceğimiz söyleşi ve paneller ekledik programımıza.

Bakım emeği temasına odaklanmanız nasıl oldu?

Evrim Şerifoğlu: Aileyi merkeze alan politikaların güçlendiği bir dönemden geçiyoruz. Bu eğilim küresel ölçekte görülse de Türkiye’de “aile yılı” ilanı ve bunun on yıla yayılmasıyla daha görünür hâle geldi. Kadın hakları alanında uzun süredir tartışılan temel sorun, devletin sağlaması gereken sosyal hizmetlerin aileye, özellikle de görünmeyen bakım emeğini üstlenen kadınlara devredilmesi. Sosyal devlet zayıfladıkça, ekonomik kriz derinleştikçe ve Türkiye’nin savaşlardaki rolü arttıkça devlet birçok alandan çekiliyor. Nüfus politikalarında yaşlanan nüfus gerekçesiyle doğurganlık baskısı artarken, yaşlı bakım evleri yetersiz ve ödeneksiz bırakılıyor; 65 yaş üstü olmak artık çoğu yerde kabul için yeterli değil, 80 yaş ve üzeri şartı aranıyor. Engelli bakımına verilen desteklerin azaltılması da aynı tabloyu tamamlıyor. Bu başlıklar hızla değişen gündemde görünmezleşiyor, kamusallaştırılamadığı için çözümsüz kalıyor; oysa yakında hepimizi doğrudan etkileyecek.

Bunun yanı sıra bu yıl festivalde bu çerçeveyi hapishanelerdeki bakım emeği üzerinden de tartışmak istedik. Hasta, yaşlı ve engelli mahpuslar için hapishanelerde profesyonel bakım yok; rehabilitasyon birimleri son derece yetersiz. Bakım çoğu zaman diğer mahpuslara kalıyor, kimi zaman ise hiç karşılanamıyor. Bu konuyu üç örgütle birlikte Pazartesi günü (bugün) saat 18.00’de Postane’de düzenleyeceğimiz etkinlikte ele alacağız.

Hangi İnsan Hakları? Film Festivali’ni nasıl konumlandırırsınız, yola çıkma amacınız neydi?
Necati Sönmez: Klasik bir film gösterim festivalinin dışına çıkarak, gösterdiğimiz filmlerin ele aldığı meselelerin tarihsel ve politik bağlamını birlikte tartışabileceğimiz toplantılar, buluşmalar ve forumlar düzenlemeyi önemsiyoruz. Bu nedenle yan etkinlikleri, o alanlarda çalışan sivil toplum örgütleri, inisiyatifler ve bireylerle birlikte kurguluyor; farklı yapıların yan yana gelebileceği ortak tartışma alanları yaratmaya çalışıyoruz. Ayrıca Hangi İnsan Hakları? Festivali hem kurmaca hem belgesel filmleri bir araya getiren yapısıyla belgesel ağırlıklı festivallerden ayrışan bir çizgiye sahip.

Bu yaklaşım doğrultusunda emek başlığı altında güvencesiz emek, görünmeyen emek, emek sömürüsü ve bakım emeği gibi alt temalarla çalışan kişi ve kurumlara ulaştık ve kapsamlı bir yan etkinlik serisi ortaya çıktı. Öte yandan film seçim süreci de yoğun ve görünmeyen bir emek içeriyor. Belirli temalar etrafında yüzlerce film izlenerek titiz bir seçki oluşturuluyor. Bu da festivalin arka planında kalan önemli bir emek alanı.

"Alan açan bir festival"

Emel Çelebi:  Hem STK'ları, izleyicisini filmlerle buluşturan ve konuşma, dertleşme için alan açan ve yani yeni çözümler bulmak, konuşarak halletmeye çalışan bir festivaliz. Bu yönümüzün önemli olduğunu düşünüyorum ben de. Bir de önemli olduğunu düşündüğüm bir başka bölüme değinmek istiyorum. Bu yıl festivalde “Tükettiğimiz Dünya” başlığı altında geniş bir ekoloji bölümü yer alıyor. Daha önce de Dokumentarist ve Hangi İnsan Hakları’nda ilgi gören bu bölüm, bu yıl CultureCIVIC (AB) desteğiyle gerçekleştiriliyor.

Destek kapsamında 2026’da, il ve ilçeler dâhil olmak üzere yaklaşık 15 yerleşimde film gösterimleri yapılması ve en önemlisi yerel ekoloji mücadelesi yürüten STK’lar arasında kalıcı ağlar kurulması hedefleniyor. Amaç, yereldeki ekolojik mücadeleleri birbirine bağlayarak Türkiye geneline yaymak. Program yalnızca film gösterimleriyle sınırlı değil; forumlar, paneller ve aktivist film yapım atölyeleri de yer alıyor. 2024’te 10 ilde başlatılan bu çalışma, gelen geri bildirimler ve artan ilgiyle genişletildi.

"Hakan Tosun'u unutturmamak bizim sorumluluğumuz"

Tam da bu noktada festivalin 10 Ekim’de öldürülen aktivist, gazeteci ve belgeselci Hakan Tosun’a da bir bölüm ayırmasına gelmek istiyorum. Bu bölümü anlatır mısınız biraz?

Necati Sönmez: Hakan Tosun, bu festivalle işaret etmek istediğimiz pek çok mücadele alanını yıllardır belgeleyen bir video aktivist ve belgeselci. Bir yandan hızlıca üretilip belli bir derdi doğrudan ifade eden, kısa sürede çekilip çevrimiçi paylaşılan video aktivist işleri var; diğer yandan belgesel çalışmalarıyla uzun soluklu bir kayıt tutuyor. Son 15 yılda ekoloji mücadelesinin belirgin biçimde tırmandığı bir dönemde, büyük bir enerji ve üretkenlikle bu sürecin görsel hafızasını oluşturan isimlerden biri.

Neredeyse her direnişe yetişen, nerede bir mücadele varsa oraya gidip belgeleyen son derece üretken bir arkadaşımızdı. Ne yazık ki 2010 yılında Hatay’da yaptığı bir çekimden döndükten yalnızca iki gün sonra, İstanbul’da uğradığı saldırı sonucu ağır yaralandı; üç gün komada kaldıktan sonra hayatını kaybetti.

Festival kapsamında, bu karanlık ölümü ve hâlâ yanıtlanmamış “Hakan’a ne oldu?” sorusunu konuşabileceğimiz, “Hakan için adalet” talebini yineleyebileceğimiz bir buluşma düzenliyoruz. Aynı zamanda Hakan Tosun’un video aktivist işleri ve belgesellerini örneklerle ele alacağımız ikinci bir oturum da olacak. Bu başlık, bu yıl festival için hem çok acı hem de son derece önemli bir bölüm. Bu davayı unutturmamak, bu alanda üreten insanlar olarak sorumluluğumuz. Şüpheli ölümleri ve cinayetleri kamusallaştırmak, adalet mücadelesinin en temel araçlarından biri. Bu kapsamda Hakan’ın son çalışması olan, tapulu arazilerine el konulan mahallelerin direnişini anlatan kısa videosu da gösterilecek.

Böylesi baskıların ve belirsizliklerin arttığı bir dönemde, bir festival düzenlemenin arkasındaki temel duygunun dayanışma olduğunu söylemek mümkün mü?

Güliz Sağlam: Festival başladıktan sonra bu duygu daha da belirginleşiyor. Bizim temel özelliklerimizden biri sansürsüz ve tamamen bağımsız bir festival olmamız. Herhangi bir yapıya ya da kuruma bağlı değiliz ve bu bağımsızlığı özellikle önemsiyoruz. Ancak kültür-sanat alanındaki kaynakların giderek azalması ve alanın daralması, en çok da bizim gibi bağımsız festivalleri etkiliyor.

Bu nedenle festivalin izleyicisiyle, üreticisiyle, belgeselcisiyle, sinemacısıyla birlikte sahip çıkılması gereken ortak bir alan olduğunu düşünüyoruz. Dayanışma çağrısını yaparken de bunu gözetiyoruz. Türkiye’de pek çok sinemacı, sansür mekanizmaları nedeniyle artık filmlerini gösterecek festival bulamıyor. Bu alanı korumak, kaybetmemek bu açıdan da hayati.

Bağımsız Festivaller Forumu’nun Dokumentarist’ten sonra bu festivalde de bir takip forumu olarak düzenlenmesi tam da bu ihtiyaçtan kaynaklanıyor. Amaç, bağımsız festivallerin bir araya gelmesi, bir ağ oluşturması, süreklilik kazanması ve birbirinden haberdar olması. Bu buluşmaların zamanla daha güçlü bir dayanışma zeminine evrilmesini önemsiyoruz ve bu doğrultuda etkinlikleri sürdürmeyi planlıyoruz.

Melike Ölker: Az sayıda kişiyle çok iş yapıyoruz; bu da dönemsel olarak ciddi bir yoğunluk yaratıyor. Festival bittikten sonra gelen rahatlama hissi ise çok belirgin. “İyi ki yaptık” duygusu ağır basıyor. Özellikle etkinliklere gelen izleyicilerin, katılımcıların gözlerindeki heyecanı ve karşılığı görmek bütün yorgunluğu unutturuyor. “İyi ki buradayız, iyi ki konuştuk” cümlelerini duymak, tüm emeği anlamlı kılıyor. Benim kişisel motivasyonum da büyük ölçüde bu.

Aslında ekip altı kişiden oluşuyor; Emre’yle birlikte yedi kişi sayılabiliriz. Bu ekiple yılda iki festival düzenliyoruz. Hangi İnsan Hakları? daha küçük ölçekli bir festival; Dokümentarist ise oldukça büyük bir organizasyon. Altı gün boyunca 80’in üzerinde film gösterimi yapılıyor, yurt içinden ve yurt dışından konuklar ağırlanıyor. Ölçek gerçekten çok büyük ve mevcut yorgunluğumuzun önemli bir kısmı da Dokümentarist’ten kaynaklanıyor.

Haziran’da Dokümentarist’i tamamladıktan sonra kısa bir ara vermeye çalışıyoruz ama yaz rehavetini üzerimizden atamadan yeniden çalışmaya başlıyoruz. Fiziksel ve zihinsel yorgunluğun yanı sıra, ekonomik zorlukların yarattığı ayrı bir yük de var. Çünkü her festival öncesinde aynı soruyla yeniden yüzleşiyoruz: “Bu festivali bu yıl da yapabilecek miyiz?” Bu belirsizliği her yıl, hatta yılda iki kez yaşamak zorunda kalıyoruz.

Güliz Sağlam: Tabii, “Yapabilecek miyiz?” sorusunun yarattığı zihinsel yük çok ağır; yorucu ama aynı zamanda kıymetli bir iş yaptığımızın da farkındayız. Bunu mümkün kılan şey maddi koşullar değil, tamamen kurulan gönül bağı.

Emel Çelebi: Herkes bir şey öneriyor; biri şu olsun diyor, diğeri bu etkinliği ekleyelim diyor. Detaylarla tek tek uğraşılıyor. Sonra Necati basın bültenini yazıyor ve bir bakıyorsun, koca bir program ortaya çıkmış. O an gerçekten “Biz bunu nasıl yaptık, bunu kim yaptı?” diye düşünüyorum. Altından nasıl kalkacağız derken aslında çoktan kalkmış oluyoruz. Her yıl aynı hissi yaşıyorum: Uzaktan bakınca, bütünü görünce insan şaşırıyor. Detaylara gömülmüşken fark edilmeyen emek, bir anda görünür hâle geliyor.

Festival ekibi olarak, mutlaka izleyin dediğiniz filmleri sorayım.
Hepimizi gerçekten heyecanlandıran, derinden etkileyen ve “bunu herkes mutlaka izlemeli” dedirten filmler var. "Eat Your Catfish" bunlardan biri. Daha önce Dokumentarist’te göstermiştik ama tema ile örtüştüğü için bu yıl yeniden programa aldık, kaçıranların özellikle gelmesini isteriz.

Yine aynı şekilde "İzlanda'nın Durduğu Gün" çok önemsediğimiz bir belgesel.

"Cutting Through Rocks/Kayaları Kesmek" de öne çıkan filmlerden. Oldukça yeni; birkaç hafta önce dünyanın en büyük belgesel festivallerinden birinde gösterildi ve seyirci ödülünü aldı. İran’da geçen, kadın mücadelesini merkeze alan güçlü bir film.

"Döngü", "Hasan ile Gazze'de",  "Döngü" filmlerinin yanı sıra ayrıca Ekoloji bölümündeki filmlerin tamamını da özellikle tavsiye ederiz.