Օշականներու ոտնահետքով սերնդափոխութեան մասին
Փորթուկալի մայրաքաղաք Լիզպոնի մէջ 23-25 Յուլիս 2019 թուականին տեղի ունեցաւ սփիւռքահայ գրականութեան հետ առնչուած երկու միջոցառում։
Առաջին միջոցառումը նիստ մըն էր, որ մաս կը կազմէր Արդի Լեզուի Ընկերակցութեան Միջազգային Համաժողովին (Modern Language Association International Symposium)։
Այս տարուան խորագիրն էր «Վերյիշելով կորսուած ձայներ»։ Ըստ կազմակերպիչներու՝ համաժողովը տեղի ունեցաւ Փորթուկալի մայրաքաղաքի Կաթոլիկ Համալսարանին մէջ։ Գլխաւոր արծարծման նիւթն էր «վերականգնելու մարդկութեան կորսուած ձայները»։
«Կայսրութիւն, ազգ, սփիւռք. հայեացք մը հայկական փորձառութենէն» խորագրեալ նիստը քննարկեց Յակոբ եւ Վահէ Օշականներուն գրական գործերը։ Հայր եւ որդի Օշականներու ապրած կեանքը միասնաբար կը ծաւալի ամբողջ քսաներորդ դարու տեւողութեամբ։ Իսկ գրական եւ քննադատական արտադրութիւնը կ՚արձանագրէ սահմանները կայսրական, ազգային եւ սփիւռքեան նախագիծներուն։ Նիստը վերլուծեց երկու գրողներու հետագիծները, ինչպէս նաեւ անոնց ընդմէջէն տարածուող բարդ գրական կապակցութիւնները։ Բացումի իր խօսքին մէջ Միջիկանի Համալսարանի Հայագիտական բաժնէն Կարէն Ճալլաթեան, որ ստանձնած էր նստավարի պաշտօնը, շեշտեց կատարուածին առանձնայատկութիւնը։ «Առաջին անգամն է որ Արդի Լեզուի Ընկերակցութեան նիստ կը գումարուի Յակոբ եւ Վահէ Օշականներու շուրջ», ըսաւ Ճալլաթեան։ Ապա շարունակեց. «Յոյս ունինք որ ան կը նպաստէ Օշականեան ուսումնասիրութիւններու առաջխաղացումին, բան մը որ իր հերթին պիտի առաջնորդէ նոր տեսանկիւններ Օսմանեան Կայսրութեան մէջ Հայ-Թուրքական յարաբերութիւններու, Սփիւռքի գրականութեան յատկանիշներու եւ կարելիութիւններու, ինչպէս նաեւ կորուստի, վերապրումի եւ վերյիշումի մտածողութիւններու մէջ» ըսելով։
Առաջին զեկուցողը եղաւ Լոնտոնի Քուին Մէրի Համալսարանէն Նանոր Քէպրանեանը։ Ան ներածական իր խօսքին մէջ անդրադարձաւ այն անտեսանելիութեանը, որուն դատապարտուած է սփիւռքի հայերէն գրականութիւնը ամերիկեան համալսարանական աշխարհին մէջ։ Նման անտեսանելիութիւնը բնական երեւոյթ է, քանի ան դուրս է յետ-գաղութատիրական, յետ-օսմանեան, միջին արեւելքի ինչպէս նաեւ ցեղային եւ տարածաշրջանային ուսմանց սահմաններէն։ Քէպրանեան ապա մեկնաբանեց Յակոբ Օշականի գրականութիւնը, իբրեւ համակերպուելու մերժում։
Յաջորդով Կարէն Ճալլաթեան առաջարկեց ընթերցում մը Վահէ Օշականի «Հրուանդան» անաւարտ եւ անտիպ պատմական վիպաշարէն, ներառեալ թէ ան ինչպէս վերստին կը գրէ Յակոբ Օշականին «Մնացորդաց»ը սփիւռքեան գետիններէ։ Հեղինակը այսպէսով կ՚ընծայէ հազուադէպ տեսանկիւն մը հայ ժողովուրդի կայսրութենէն ազգ եւ ազգէ ալ սփիւռք անցումները բնորոշելու առումը։ Քալիֆորնիոյ Համալսարանէն Յակոբ Կիւլիւճեան ներկայացուց երրորդ զեկոյցը ՝փորձարկելով բաղտադական ընթերցում մը՝ Նիկողոս Սարաֆեանի եւ Վահէ Օշականի բանարուեստներու միջեւ։
Պոստոնի Համալսարանէն Թալին Ոսկերիչեան եզրափակիչ ելոյթը եղաւ խորհրդածելով Վահէ Օշականի հայերէն սփիւռքեան գրականութիւնը։ Վերլուծեց հեղինակին 1962-ին արտայայտած «Մեծ հօրդ գերեզմանաքարին վրայ փոքէր պիտի խաղաս, եթէ գրող ես» խօսքը։ Այսպիսով Ոսկերիչեան ուշադրութիւն դարձուց գրականութեան մէջ վտանգին ընդառաջ երթալու արարքին բազմաշերտութեանը, որ կը յատկանշէ այն ինչ որ Վահէ Օշական կոչած էր «սփիւռքի զգայնութիւն»։
Սոյն նիստը իրականացած էր Գալուստ Կիւլպէնկեան Հիմնարկի օժանդակութեանբ։
Յուլիս 26-ին, «Արդի լեզուի ընկերակցութեան» համաժողովին անմիջական կապակցութեամբ, Գալուստ Կիւլպէնկեան Հիմնարկը իր պատերէն ներս ցուցադրեց Հրայր Անմահունիի «Վահէ Օշական. Միջնարար» փորձառարական վաւերագրականը։ Ան ցուցադրուած է նաեւ Երեւան՝ Հայաստանի Ամերիկեան Համալսարանի եւ Միրզոյեան գրադարանի, Լոս Անճըլէս՝ Քալիֆորնիոյ Համալասարանի եւ Ապրիլ գրատունի, Փարիզ՝ Արեւելեան լեզուներու եւ քաղաքակրթութիւններու ազգային հաստատութեան, ինչպէս նաեւ Մոնրէալի համազգային մշակութային Ընկերակցութեան մասնաճիւղի մէջ։
Շարժանկարը կը մէկտեղէ քաղուածքներ Վահէ Օշականի բանաստեղծութենէն Օհաննէս Սալիպեանին կողմէ կատարուած անոնց ելեկտրոնական ձայնագրութիւնները, Մարկ Նշանեանէն, Գրիգոր Պըլտեանէն, Գրիգոր Շահինեանէն, մինչեւ իսկ ինքը Օշականէն վերլուծութիւններ։ Արդիւնքը գրաւիչ եւ տեղեկատուական գործ է՝ հարուստ համադրութիւն լեզուի, պատկերի, ձայնի, քննողական ակնարկի եւ կենսագրական պատումի։ «Այստեղ եւս ունինք քանի մը նշանակալի որակներ» նկատեց Ոսկերիչեանը, որ շարժանկարին՝ ներառեալ բանաստեղծական կտորներուն թարգմանիչն է։ «Գործը ամբողջութեամբ արեւմտահայերէն է, արդի հայ գրողի մը մասին, որ գրած է հայերէն։ Ասիկա հազուադէպ երեւոյթ է սփիւռքի մշակոյթին մէջ։ Ալ աւելի հազուադէպ է այն բանը, որ ան փորձառարական վաւերագրութիւն է պատկերով եւ ձայնով, որուն տունը, արեւմտահայերէն է»։
Հետեւեց հարց ու պատասխանի բաժին մը, որ վարեց Յակոբ Կիւլիւճեանը։
Մտաւորական եւ թարգմանիչ Մարկ Նշանեան, որ երկար անդրադարձած է Յակոբ եւ Վահէ Օշականներու գործերուն, պատուեց ներկաները եզրափակիչ ակնարկով։ Նախորդ օրուան համաժողովի նիստին վերաբերեալ ան ըսաւ. «Այդ նիստը իր տեսակին մէջ առաջինն է, որ ամբողջապէս նուիրուած է գրողներու, որոնք կը գրէին հայերէն, առանց իսկ յիշատակելու թէ հայր եւ որդի են։ Կարելիութիւնը կայ հոս հայ գրականութեան որոշ տարրեր բանալու միջազգային շրջանակի մը ու խօսակցութիւն մը սկսելու աշխարհին հետ»։ Նշանեան ասկէ զատ նշեց որ ցրուածութիւնը, որ կը դրոշմէ սփիւռքեան փորձառութիւնը, մէկ կողմէ կը թելադրէ սերնդէ սերունդ, հօրմէ որդի, փոխանցումի անկարելիութիւնը։ Միւս կողմէ, Օշականներու պարագային գործ ունինք բարդ իրավիճակի մը հետ, որ կ՚արձանագրէ սփիւռքի մէջ մշակութային փոխանցման մարտահրաւէրները։ Քէպրանեան որպէս հակազդեցութիւն ուշադրութեան հրաւիրեց հակառակ երեւոյթի մը վրայ. փոխանցումի չափազանցուած ակնկալիքը սփիւռքահայերուն մօտ։ Եւ Քէպրանեան եւ Նշանեան համամիտ էին որ հայկական սփիւռքի փորձառութիւնը միջսերնդական մշակութային փոխանցումի դժուարութեան կնիքը կը կրեն։
«Վահէ Օշական. Միջնարար»ը ի սկզբանէ պատուիրուած է «Համազգային Մշակութային Միութեան» արեւմտեան տարածաշրջանի կողմէ եւ աւարտին հասցուած է 2016-ին Գալուստ Կիւլպէնկեան Հիմնարկէ ստացուած առատաձեռն օժանդակութեան շնորհիւ։
