Զարդարեանի 23 Ապրիլը
Ռուբէն Զարդարեանը Մէզիրէ (այժմ՝ Էլազըղ) քաղաքի Կեդրոնական վարժարանի ուսուցչութեան պաշտօնը աւարտելով վերադարձաւ Պոլիս։ Ան դասաւանդեր էր հայերէն, ֆրանսերէն, պատմութիւն եւ գրականութիւն, դաստիարակեր էր ազգանուէր եւ գաղափարապաշտ սերունդ մը։ Նոյն գործը տասնամեակ մը վերջ 1913 թուականին պիտի ստանձնէ Երուանդ Սրմաքէշխանլեանը։ Մենք, յարգելի ընթերցող, արդէն նախորդ յօդուածի մէջ դիտած էինք Մեզիրէի համբաւաւոր վարժարանի, անոր հազար սաներու, նոր տնօրէն Սրմաքէշխանլեանի, հայոց գիրերու գիւտի 1500-ամեակի տօնակատարութեան, Ֆապրիքաթորեան հինգ եղբայրներու, Խարբերդի շրջանի մէջ ցոյց տրուած առաջին շարժանկարի, Բազմաշէն գիւղի արտադրած լապտերներու, ինչպէս նաեւ՝ այս բոլորը իրենց ոսպնեակով յաւերժացուցած երկու հայ լուսանկարիչներու ոդիսականը՝ շարժանկարի մը վիպականութեամբ։ Իսկ այժմ, նստած եմ Սրմաքէշխանլեանի ծննդավայր Խասգիւղի Ներսէսեան վարժարանի պարտէզին մէջ, կը դիտեմ Ոսկեղջիւրը եւ hայ ձկնորսները։ Անոնց մակոյկները լի են Մարմարա ծովու շնորհներով… Ու, կը մտածեմ. հիմա ո՞ւր է Զարդարեանը։ Գրական ի՞նչ երկունքի մէջ է ան։ Յարգելի ընթերցող, կ’առաջարկեմ, որ մենք քալենք մայրաքաղաքի թաղերուն մէջ, լուռ եւ խոնարհ, ու որոնենք Զարդարեանի հետքերը։
Խաղաղ էր Խասգիւղը
5 Մայիս 1913, Խասգիւղ, Պոլիս։ Նստած եմ ժամանակի լաւագոյններէն համարուող Ներսէսեան վարժարանի եղեւիններով եւ նոճիներով շքեղացած պարտէզին մէջ։ Յառաջադէմ միտքերու բոյնն է Ներսէսեանը՝ Եղիա Տէմիրճիպաշեանի (ծն. Խասգիւղ), Մինաս Չերազի (ծն. Խասգիւղ), Ռեթէոս Պէրպէրեանի (ծն. Խասգիւղ), Մարտիրոս Մնակեանի (ծն. Խասգիւղ) դպրոցը։ 1905ին վերանորոգուած, երկթեւ, քարաշէն, եռայարկ շէնքը կը դիտեմ։ Գեղատեսիլ է ան։ Ունի նորադասական ոճ։ Առաքելութի՞ւնն անոր. արդիական, արեւմտամէտ եւ ազգակեդրոն ուսում առած հայ մտաւորականներու սերունդ մը պատրաստել՝ ժամանակի լաւագոյն ուսուցիչներու դաստիարակութեամբ եւ աշխարհաբար լեզուով։ Սերունդ մը, որ իր ուսումը պիտի շարունակէ Փարիզի եւ Վենետիկի հայկական ճեմարաններու եւ Եւրոպայի անուանի համալսարաններու մէջ…։ Թէեւ Պալքաններու մէջ փուռն մարտեր տեղի կ’ունենան՝ այս քաղաքը դեռ խաղաղ է. դեռ չկայ պատերազմի թնդիւնը, չկան սարսափի աղաղակները եւ չկան հոգեվարքի խռնդիւնները։
10 փարա, էֆէնտի
Դանդաղ կ’իջնեմ դէպի այս սիրուն աւանի ծովահայեաց հրապարակը, որուն շուրջ վաճառաշահ հայ գործարարներ շինել տուած են իրենց գեղաքանդակ բնակարանները։ Կրպակ մը կը տեսնեմ։ Ճակատին վրայ հայերէն, ֆրանսերէն, յունարէն եւ օսմաներէն ցուցանակ մը կայ՝ «Լրագրավաճառ»։ Դերձանի վրայ մղլակներով «կախուած» են «Արեւելք», «Հայրենիք», «Ազդակ», «Մեղու» եւ Զարդարեանի «Ազատամարտ» թերթերը, ինչպէս նաեւ՝ Պոլսոյ ուսանողական միութեան «Երկունք»ը՝ Գալուստ Էյնաթեանի ամսաթերթը։ «Ազատամարտ» մը կ’ուզեմ։ Թերթավաճառը թերթը կու տայ. «10 փարա, էֆէնտի», կ’ըսէ։ Պալքաններու մէջ տեղի ունեցող կռիւներու մասին լուրերը առաջին էջի վրայ դրուած են. «Օսմանեան բանակը կ’անցնի Էնօս-Միտիա գիծը», «Վառնայի գրաւումը կը հաստատուի. Ռումէն բանակը Դանուբը կ’անցնի»։ Զարդարեանի խմբագրականը երկրորդ էջի վրայ է, «Վերջին լուրեր»ը՝ երրորդի վրայ. «Ռօտօսթոյի մէջ սպաննուած են վեց հայ ոստիկան զինուորներ», «Թրակիոյ քրիստոնեայ բնակչութեան փախուստը դէպի Պուլկարիա», «Օսմանեան զօրքը կը գրաւէ Վիզէն»…։
Չորրորդ էջը
«Ազատամարտ»ի չորրորդ էջի վրայ կեանքը բնականոն կ’ընթանայ. ծանուցումները հարուստ են իրենց տեսակով. «Սինկէր կարի մեքենաներ», «Տօքթէօռ Եդուարդ Շահպազ, մասնագէտ աչքի հիւանդութեանց, Պահճէ Գաբու, Իւթիւճեան դեղարան», «Փարիզեան դերձակատուն, Թոքաթլեանի դէմը Սու Թէրազի փ. Թիւ 2», «SBANOL- Մլուկէ տառապողներու հանգստութիւնը երաշխաւորող միակ միջատասպան հեղուկ, կեդրոնատեղի Սպիտակ դեղարան, Սիրքէճի»։ Կան նաեւ մաշկի գեղեցկութեան եւ նորաձեւութեան ծանուցումներ, ինչպէս նաեւ՝ Ամերիկա մեկնիլ փափաքողներու համար գրաւիչ լուր մը. «Աւստրօ-Ամերիքեան շոգենաւային գիծ Պոլսի եւ Նիւ Եօրքի միջեւ»։ Այս գովազդը կը յայտարարէ. ճանապարհորդութեան տեւողութիւնը 16 օր է, կանոնաւոր մեկնում ամէն օր, շոգենաւերը ելեքտրականութեամբ լուսաւորուած են, ունին Մարքօնի անթել հեռագրական կապակցութիւն, սքանչելի սնունդ եւ երկաթեայ մահճակալ։ Հասցէ՝ Չինիլի Րըխթըմ Խան, Քարափին վրայ։
Պերճափայլ Rue de Pera-ն
Լրաթերթերը կը հաղորդեն, թէ այսօր միջօրէին Բերայի Էսաեան վարժարանի սրահին մէջ տեղի պիտի ունենայ գրական ասուլիս մը, որ նուիրուած է Զարդարեանի «Ցայգալոյս» հատորին։ Լրագիրը թեւիս տակ կ’առնեմ։ Կ’իջնեմ ծովեզերք, քայլերս կ’ուղղեմ նախ դէպի Կալաթա, ապա վեր՝ Բերա։ Կարճ ճամբայ չէ, բայց առաջին անգամ չէ, որ կը քալեմ այդ հեռաւորութիւնը… Բերայի մայր պողոտան միջազգային ցուցահանդէս մըն է կարծես։ Յունական, ֆրանսական, աւստրիական, իտալական եւ հայկական շքեղ վաճառատուներ, փարիզեան եւ վիեննական ճաշակով յարդարուած գարեջրատուներ, - ինչպէս «Եաննի»ն, զոր կ’այցելեմ ոգելից բաժակ մը հաճոյքի համար - , եւրոպական նուրբ ապրանքներ վաճառող պերճափայլ խանութներ, ներկայանալի համազգեստով քալող կառավարական պաշտօնեաներ, բազմալեզու ցուցանակներ, ճեմելու ելած վայելուչ պարոններ եւ անոնց թեւը մտած ազնուուհիներ, որոնք բծախնդրօրէն հետեւած են փարիզեան նորաձեւութեան, իսկ փափլիկ օրիորդները քնքշօրէն բռնած են ժանեակով հովանոց մը։ Cercle d’Orient փառահեղ շէնքի առջեւ կը մտաբերեմ Գրիգոր Զօհրապը։ Պատկառելի այրերու այս ակումբի մէջ է որ ան յաճախ թղթախաղի նստած կ’ըլլայ փաշաներու եւ բարձրաստիճան պաշտօնեաներու հետ։ Իսկ Թոքաթլեան պանդոկի առջեւ կայ օտարերկրեայ պատուաւոր հիւրերու եւ զանոնք քարափէն տանող-բերող բարեխնամ կառքերու ուրախ բազմութիւն մը։ Ուշագրաւ է նաեւ, թէ կառապանները հագած են սեւ համազգեստ, ճերմակ ձեռնոց, փայլուն սեւ մոյկ եւ «ցիլինդր» գլխարկ։
«Ցայգալոյս» մը ծագեցաւ
Էսաեանի սրահը շքեղ է։ Ունի կարմիր թաւշեայ բազկաթոռներ։ Վարագոյրը նոյնպէս փայլուն կարմիր թաւիշ է։ Սրահը լի է հայ մտաւորականներու ընտրանիով, որոնց պեխերը, օսլայուած օձիքները, շողշողուն ժամացոյցերը կը գրաւէ ուշադրութիւնս։ Նախ բեմ կ’ելլէ Կոմիտաս վարդապետը։ Կը ձեռնարկի նախագահն է ան։ Վարդապետը խօսի 1910-ին հրատարակուած հատորի գրական արժէքի մասին։ Ապա խօսք կ՚առնեն նուիրական անուններ՝ Զապէլ Եսայեան, Երուանդ Սրմաքէշխանլեան եւ ուրիշներ։ Երուխանը իր ընտանիքով երկու ամիսէն պիտի մեկնի Մեզիրէ՝ Զարդարեանի գործը շարունակելու համար։ Էսաեան սանուց միութեան հիմնադիրներէն Յակոբ Սիրունին Զարդարեանի կեանքը եւ գրական գործունէութիւնը կը ներկայացնէ։ Ինչպէս Երուանդ Սրմաքէշխանլեան, նոյնպէս ալ՝ Զապէլ Եսայեանը կը վերլուծէ Զարդարեանի գրիչը։ Տիկին Եսայեանը 35 տարեկան է։ Բեմի վառ ներկայութիւն ունի։ Մազերը շքեղօրէն յարդարուած են։ Ձախ լամբակին վրայ զետեղած է թանկագին «broche» մը։ Իր նուրբ ձայնով կը խօսի ճառը. «Տիկիններ եւ պարոններ, Քիչ անգամ մեզի առիթը ընծայուած է զուտ գրական ձեռնարկի մը շուրջ հաւաքուիլ եւ քիչ անգամ նաեւ, գոնէ հաւաքաբար, յաջողած ենք մտահոգուելու գրական եւ գեղարուեստական հոգերով… Գլխաւոր պատճառը անշուշտ մեր ընկերական եւ քաղաքական անկայուն, յուզումնալի, վշտագին եւ յաճախ ալ աղէտալի կեանքն է… Հաւատացած եմ որ աւելի հզօր, աւելի ներդաշնակ եւ աւելի գիտական կենսունակութեամբ լի մտաւորականութիւն մը պիտի յաղթահարէր դէպքերուն, պիտի կանգնէր ամէն բանէ վեր, պիտի սաւառնէր ամէն բանի վրայ… Ահա այդ բագինին ամենէն արժանաւոր, ամենէն տաղանդաւոր քուրմերէն մէկն է Ռուբէն Զարդարեանը… Շատոնց է որ կը ճանչնանք իր տաղանդին հրապոյրը. անիկա մեր գրական սերունդին անդրանիկներէն եղած է եւ նոյն իսկ այն օրերուն, երբ իր ձայնը Խարբերդէն կու գար մեզի… Անիկա Խարբերդն էր, այդ բազմաչարչար եւ կորովի հայ գաւառը… Անիկա ոգին էր մեր ամենէն քաղցրօրէն տխուր բանաստեղծութեամբ մը օծուն հայ գաւառին, որուն վշտագին բայց ժպտուն, հալածական բայց երազատես զաւակներուն ցաւի եւ ուրախութեան վանկերը, աչքերու հրայրքը, հոգիներու սարսուռները կը փոխանցէր մեզի…»։ Իր խօսքի աւարտին Եսայեան յոյս կ’արտայայտէ. «Ռուբէն Զարդարեան… նուիրական խոստում մը կ՚ընէ մեզի եւ մեր բոլոր ցանկութիւնն է անշուշտ որ այդ խոստումը իրականանայ, որքան կարելի է մօտիկ եւ լուսաւոր ապագայի մէջ եւ անիկա շարունակէ ընթանալ, իր առջեւ բացուած ընդարձակ ասպարէզին մէջէն, հետեւելով իր սրբազան, իր փառաւոր ճակատագրին»։ Կոմիտաս Վարդապետ դարձեալ բեմ կու գայ իր հուսկ բանքին համար։ Վարդապետը, որ ինձմէ 10 տարի աւելի երիտասարդ է, սեփական տպաւորութիւններու հետ կը պատմէ գաւառի ոգին եւ անոր անհրաժեշտութիւնը։ Ափսոսանք կը յայտնէ, թէ այդ մասը կը բացակայի մայրաքաղաքի առօրեայի մէջ։
«Կանգնած ենք մահուան դէմ»
6 Մայիս։ Կ’երթամ Ազատամարտի խմբագրատունը։ Հասցէն մօտ է. Համալպաշի փ., թիւ 74, Բերա, Անգլիական հսկայական դեսպանատան բարձր պատի կողքին։ Պարոն Զարդարեանը գոհ է նախորդ օրուան ասուլիսէն։ Սակայն, երկրի եւ յատկապէս արեւմտահայութեան ապագային համար ունի մտահոգութիւններ։ Ապակեայ գրադարանի մը մէջ կը նշմարեմ իր կազմած «Մեղրագէտ» դասագիրքերու շարքը։
- Առաջին անգամ ըլլալով, կ’ըսէ Զարդարեանը, հայերէն հաւաքածոյի մը մէջ՝ որպիսին է այս գիրքը, ջանացած ենք ներկայացնել մեր բնակակից մէկ կարեւոր ցեղին՝ թուրքին միտքը, աւելի շատ տեղ տալով ժամանակակից գրական դէմքերու…։ Գրականութիւնն է մէկը այն միջոցներէն, որ կարող պիտի ըլլայ կամաց-կամաց ներդաշնակութիւն ստեղծել երկու բնակակից ցեղերու հոգեբանութեան մէջ, կուտակուած հին դառնութիւնները չթաքցնելով»։ Զարդարեանի խօսքի մէջ յոյսի չափ կասկած եւ բարկութիւն ալ կայ։ Ինքը ինչքա՚ն ալ բարեմիտ եւ ազնիւ ըլլայ, համոզուած է, թէ պիտի չկարենայ ճակատագիրը փոխել ո՚չ իր անձին, ոչ ալ՝ իր ազգին։ Ապա կ’արտասանէ մէկ այլ խօսք, որ կարծես թէ կարապի երգն էր 39-ամեայ մարդուն. «Բարձրագլուխ ու անյողդողդ կանգնած ենք մահուան դէմ… Եթէ բարբարոս սուրը փշրէ մեր վերջին ոսկորը եւ խմէ արիւնին վերջին կաթիլը»։ Յետոյ ի՞նչ պիտի ըլլայ։ Ես պատմեմ ձեզի…
Վերջին լուսանկարը
1914 թուականի ամրան Զարդարեան մեծ ակնկալութիւններով եւ ոգեւորութեամբ պիտի մասնակցի իր կուսակցութեան Կարնոյ ընդհանուր ժողովին, ժողովը դեռ չվերջացած, պիտի սկսի Համաշխարհային պատերազմը, Զարդարեան ընկճուած պիտի վերադառնայ Պոլիս, պիտի սկսին մռայլ օրերը, խմբագիրը մինչեւ վերջ պիտի մնայ իր թերթի գլխուն, տարի մը յետոյ 24 Ապրիլին պիտի աքսորուի, պիտի ուղարկուի նախ Այաշ, ապա՝ Քոնիա, վերջը՝ Հալէպ… Հալէպէն ետք՝ ո՚չ մէկ լուր իրմէ։ Իր սիրելի կինը եւ զաւակները արտասահման պիտի մեկնին, զաւակներէն Հրաչ Զարդարեան մաս պիտի կազմէ ֆրանսահայ գրագէտներու փաղանգին, թերթը պիտի դադրի «Ազատամարտ» ըլլալէ, պատերազմէն յետոյ լոյս պիտի տեսնէ «Արդարամարտ», «Արիամարտ» եւ վերջապէս՝ «Ճակատամարտ» անվանափոխումներով։ Հապա՞ Խասգիւղի Ներսէսեան վարժարանը. Պատերազմի օրերուն ան պիտի դառնայ Օսմանեան բանակի զօրանոց, սպաներ պիտի մտնեն-ելլեն տաղանդաշատ եւ ուսումնատենչ հայորդիներ՝ Եղիայի, Մինասի, Ռեթէոսի եւ Մարտիրոսի դասարանները, իսկ օր մըն ալ, 1969-ին, գեղադէմ այդ շէնքը պիտի անհետանայ տեղի տալով մայրուղիի մը շինութեան, իսկ այս պատմութեան բոլոր դերակատարները, ներառեալ անշունչ կառոյցները, իրենց ետին լուսանկարներ պիտի թողուն որպէս հրաժեշտի նշան։
