- Քու անունդ ի՞նչ է, նայիմ։
- Մուրատ։
- Դուն քաջ տղայ կ՚երեւիս։ Մուրատները ասեղէն չեն վախնար։
Ու ատամնաբոյժը կը մօտենայ այդ «քաջ» տղու լինդին թմրեցուցիչ ասեղը կիրարկելու համար։
Այսպէս սկսաւ ու այսպէս ալ շարունակեց երրորդ, ապա չորրորդ, հինգերորդ եւ վեցերորդ դասարանի աշակերտ Մուրատի այցելութիւնները ատամնաբոյժի գրասենեակ։ Վախ չունէր։ Միայն թէ, կը փափաքէր, որ երկայնաթոռը, իր իրեն կը պարտադրէր արաստաղը դիտել, գէթ ունենար հեռատեսիլ մը, կամ բնանկար մը։ Անցան տարիներ։ Մուրատի սեփական ատամներուն թիւ երբէք երեսուներկուքի չհասաւ- մնաց միշտ պակաս, մէկ մասը՝ կեղծատամ։
Մեր հնագոյն բառերէն մէկն է «ատամ»։ Կու գայ ed- «ուտել» արմատէն։ Ան լայն տարածութիւն ունի ցեղակից հարեւան լեզուներու մէջ։ Անոնք ալ ունեցեր են «ատամեներ- հին հնդկերէն dan, հայցականը՝ dantum, յունարէն όδούς, -όντος, «օդուս», «օնտոս», լատիներէն den, -tis, բրետոներէն dant։ Ըստ հայկական հին բառարանի մը հետեւեալն է «ատամ» բառի սահմանումը. «Ոսկր շարադասեալ 'ի լինդս բերանոյ 'ի պէտս ծամելոյ զուտելիս»։ Նոյն բառարանը կու տայ նաեւ անոր հոլովումը. ատաման, ատամունք, ատամանց, ատամամբք։
Հայկական հնագոյն մատենագրութեան մէջ ունեցեր ենք պատկերալից բաղադրեալ բառեր- ատամահան, ատամնաթափ, ատամնախիլ։ Այս բառերը, - կը ներէք, պէ՛տք է որ յիշէի, - յուսամ, թէ ցաւալի յիշատակներ չարթնցուցին ձեր մտքերուն մէջ։ Ունինք նաեւ աղօթք դարձած «ատամնացաւ»բառը. «Զամենայն ատամնացաւ քրիստոնեայս բժշկեա՛, եւ թեթեւացո՛ զցաւս ատամանց նոցա»։
- Ձեր անո՞ւնը։
- Մուրատ։
- Ասեղ պիտի զարնեմ։ Պիտի ձաւի։ Թմրածութիւն պիտի զգաք։ Մինչեւ վաղը կ՚անցնի։
Ու ատամնաբոյժը կը մօտենայ համալսարանական դարձած Մուրատի լինդին թմրեցուցիչ ասեղը կիրարկելու համար։
«Ատամ»բառը մեր նախնիներու համար ունէր մէկ այլ իմաստ. յաղթանակ։ Ատամ հանելը պարտուածի արժանի պատիժն էր։ Ազգագրագէտ Երուանդ Լալայեանի «Ծիսական կարգերը հայոց մէջ»աշխատասիրութիւնը կը խօսի այդ հնադարեան «ծիսակատարութեան»մասին. «Հայերիս մէջ եւս, հեքիաթներում պատմւում են, թէ ինչպէս հերոսը հանում է պարտութիւն կրողի ատամները եւ շարում նրա ճակատին»։ Յարգելի ընթերցող, յիշենք, թէ «Դաւիթը Ղոզբէկին վեկալեց ձիան խետ տփեց գետինը, ոտը դրեց փորինը, մէ ձեռնով բերանը ճխտեց բացեց , լեզուն քաշեց քոքահան արաւ, ատամները քաշեց շարեց ճակատը»։ Մեր մեծանուն ազգագրագէտը կը փոխանցէ նաեւ Վասպուրականի մէկ աւանդութիւնը. «Երեխան կաթնատամները փոխելիս ընկած ատամը դնում են մի դրան փեխկի տակ եւ երեք անգամ դուռը բանալով ու խփելով ասում. «Առ քէ գայլու ատամ, / Տու ձիկ գառու ատամ», որպէսզի նոր գալիք ատամները բարեձեւ եւ մանր լինեն»։
Մեր լեզուն ալ իր կաթնատամներէն յետոյ ունեցաւ շարուած սիրուն «ատամեներ։ Թիւը 50ի հասնող բաղադրեալ բառերու կը վերաբերի խօսքս, ինչպէս՝ ատամնաբան, ատամնազուրկ, ատամնախոռոչ, ատամնալիցք։ Յիշել պէտք է նաեւ սեղանատամը, շնատամը եւ իմաստութեան ատամը։ Իսկ «եռատամ»բառը ատամ չէ, այլ «ա»տառը կամ նման ձեւ ունեցող առարկայ։
Ինչպէս ատամը կու տայ դէմքի արտայայտութիւն, նոյնպէս ալ «ատամ»բառը եղաւ մեր լեզուա-մտածողութեան արտայայտութիւնը։ Պատկերալից են անոնք։ Ահա գեղեցիկ շար մը. Ատամը կտրել - յաղթահարել, Ատամին տալ - փորձել, Ատամ ատամի զարկել - մսիլ, Ատամին հուպ տալ - դիմանալ, Ատամները կրճտացնել կամ սեղմել - զայրանալ, Ատամ սրել- - մէկու դէմ չարանալ, Ատամը բռնել - սրտին ուզածը ուտել, Ատամները փորը ածել - սաստիկ ծեծել։ Կը տեսնէ՞ք, այս փոքր ոսկորը, որ մարսողութեան կը ծառայէր, դարձաւ «վրէժ», «պատիժ», «յաղթանակ»եւ «համբերութիւն»։
Հայը «ատամ»բառի հետ երկրորդ անգամ ծանօթացաւ երբ Աստուածաշունչը կարդաց. «Սպիտակ ատամունք իւր քան զկաթն», «Զատամունս մեղաւորաց փշրեսցես»։ Իսկ վրէ՞ժ կ՛ուզէք հիւթել։ Յիշեցէք Սուրբ Գիրքի «Ատամն ընդ ատաման»խօսքը։ Գրիգոր Նարեկացին ալ մեր լեզուի մէջ տեղադրեց քանի մը գրական ատամներ. «Ոչ փշրեցեր զպարս ատամանցս յըմբոշխնելն զքեզ, անսահմանելի», «Կրճտումն ատամանցն անբժշկելի», «Վիշապաց ատամ»։
Մարգարտաշար ատամնաշարը առողջ մարմնի նշան է։ Ան զարդն է ժպտադէմ գեղեցկուհիին։ Դուք, յարգելի ընթերցող, արդէն զգացիք, թէ «ատամ»բառը, սիրատենչ աշուղներու շնորհիւ, դարձաւ քնարական։ Չէ՞, որ այն բերնիկը, որ ունի շողացող ատամներ՝ սիրունատես է։ Հայկական բանահիւսութեան մէջ յայտնի է սիրոյ ու գեղեցկութեան դիցուհի Աստղիկի նկարագրութիւնը։ Մշոյ դաշտի բնակիչները երգեր են զայն. «Շող ատամներդ շար մարգարիտ»։ Մշոյ դա՜շտ... Ինչպէ՜ս պիտի պահպանուէր այս պատառիկը, եթէ 1893 թուականին Պոլսոյ մէջ հրատարակուած չըլլար Վահան Տէր-Մինասեանի «Անգիր դպրութիւն եւ առակք»աշխատասիրութիւնը։
Նարեկացիէն 500 տարի յետոյ մէկ այլ վանեցի բանաստեղծ հոգեւորական, Գրիգորիս Աղթամարցին, Աղթամարի կաթողիկոսը, գրի առաւ հողեղէն գեղեցկուհիի նուիրուած ազնիւ խօսքեր. «Սուրաթդ է սադաֆ մարգարտաքրտունք... / Բիւրեղ քանդակեալ մատունք եւ ատամունք»։ Նկարիչ, տաղասաց Նաղաշ Յովնաթանը վրաց պալատի մէջ, - չենք գիտէր, թէ ո՛ր սիրունատես բերանն էր անոր ներշնչման աղբիւրը - , յօրինեց «Տաղ սիրոյ»երգը. «Նման էս դու կարմիր վարդի / Ատամներըդ՝ շար մարգարտի»։ Աշուղ Սեյադը, որ ռուս բանակի սպայ էր, ու բացի հայերէնէ եւ ռուսերէնէ կը տիրապետէր թրքերէնին եւ պարսկերէնին, հիւսեց «Նազելի էդ մազերդ»երգը. «Նազելի, էդ մազերդ լուսոյ շափաղ չէ՝ — ի՞նչ է բաս... / Ատամներդ միրվարի, լեզուդ ղայմաղ չէ՚ — ի՞նչ է բաս»։
Հայկական տպագրութիւնը «ատամ»բառը առաջին անգամ տեսաւ Պոլսոյ մէջ 1868 թուականին հրատարակուած գիրքի մը վրայ. Յակոբ Պարոնեանի «Ատամնաբոյժն արեւելեան»կատակերգութիւնն էր ան։ Այնուհետեւ լոյս տեսան այլ գիրքեր. «Կազմախօսութիւն, բնախօսութիւն եւ առողջապահութիւն ատամանց», Պոլիս, «Մեր ատամները եւ նրանց առողջապահութիւնը», Թիֆլիս, «Ատամների գիրքը մանուկների համար», Թեհրան, «Պահպանիր ատամդ», Ռոստով-Դոն։
20րդ դարուն Սիլվա Կապուտիկեանն էր, որ «ատամ»բառով հայ բանաստեղծին փորձեց քաջալերել որ հաւատարիմ մնայ իր արուեստին։ Կապուտիկեանի պատգամը զսպուած մնալու, հպարտ ըլլալու, չվհատելու կոչ էր. «Սեղմի՚ր ատամդ, դու ամենքի մօտ / Բացեբաց լալու իրաւունք չունես... / Դու՝ հայ բանաստեղծ, ի՚նչ էլ որ լինի, / Վերջին զինուո՜րն էլ ընկնի յուսահատ. / Քո ժողովրդի յաւերժութեանը / Չհաւատալու իրաւունք չունես»։
-Բարեւ։ Ի՞նչ է ձեր անունը։
- Նորայր։
- Գործողութենէն առաջ երեք ասեղ պէտք է։
Ու, կրկնուող տեսարան։ Ատամնաբոյժը կը մօտենայ, այժմ Նորայր դարձած հիւանդի լինդին թմրեցուցիչ ասեղը կիրարկելու նպատակով։
Յարգելի ընթերցող, լաւ պահպանեցէք ձեր ատամները, յանուն գեղեցկութեան եւ բարետեսիլ ծիծաղի։ Այսօր յօդուածս կ՛աւարտեմ Գուսան Աշոտի չքնաղ մէկ երգով, ուր ատամը կը շարունակէ փայլիլ որպէս գեղեցկութեան նշան.
Բերանդ աղբիւր, ատամդ զարդ է,
Այտերդ մարմար, կարծես թէ
վարդ է...
Ոչ մի ծաղիկ, քո բուրմունքը չունի,
Ոչ մի մայր քեզ պէս գյոզալ չի ծնի։
