Ընթերցողին զգուշացում։
«Ածուխ» բառի այս պատմութիւնը երեւակայական է։ Ան չի համապատասխաներ գրական, պատմական կամ աշխարհագրական իրականութեան։ Նոյնպէս երեւակայական են անձինք։ Հայկական գեղարուեստական գրականութեան մէջ «ածուխ» բառի բացակայութիւնը ստիպեց, որ ես, բարեխղճութեամբ, ի՚նքս ստեղծեմ այն ինչ որ «ածուխ» գոյականը կրնար ունենալ եւ այդ ջերմ բոցերով փայլեցնել մեր լեզուն։
Ածուխ աչերդ մի շարժիր
«Ածուխ» բառը աւելի սեւ է քան «սեւ» ածականը։ Մի գուցէ նաեւ աւելի քնարական։ Հետեւաբար, սիրտը սիրով այրած եւ ածուխ դարձած, բազմաթիւ աշուղներ իրենց երգերու մէջ «ածխանման» արտայայտութիւններ ստեղծեցին։ Անոնց համար «ածուխ» բառի սեւութիւնը խորհրդաւոր գեղեցկութիւն էր։ Ահա քանի մը օրինակ, «Ածուխ աչերդ մի շարժիր սիրական», «Ածուխ վարսերդ վարդաբոյր, կը ծածանին այս գիշեր», «Ածուխ է բախտս, / կը տեսնե՞մ արդեօք, / արեւի մի շող», «Սիրավառ սիրտս դարձուցիր ածուխ / Կարօտ եմ ես քո տեսոյն լուսաւոր», « Ես ածուխ սեւադէմ, դուն շողակ շողշողուն»։
Ածխածորան գիշերներ
Դժուար է հաւատալ, թէ «ածուխ» բառը ըլլար քնարական։ Այս բառը, որ մուր կը յիշեցնէ, կրնա՞ր սէր եւ երազ արտայայտել։ Ինչո՞ւ չէ։ Մեր Տէրեանները, Դուրեանները, Մեծարենցները «ածուխ» բառին չտուին այդ առիթը, բայց մենք, յարգելի ընթերցող, այս ածխագոյն գիշերուան խաղաղ ժամերուն, եկէք մտքի թռիչք մը կատարենք, գրական զբօսանք մը, եւ ամէն ձմեռ մեզ ջերմացնող այդ նիւթին տանք գրական բեմի վրայ յայտնուելու հաճոյքը։ Նախ ստեղծենք քանի մը բարդ բառ. «ածխացած», «ածխածորան», «ածխասիրտ», «ածխասեւ», «ածխատես»։ Իսկ այժմ, գեղապաշտ բանաստեղծի տարազ հագած՝ յօրինենք քանի մը քնարական խօսք. «Ածխացած սիրտ», անյոյս սէրէ տառապող, վշտացած, դառնացած, կենդանութեան նշաններ ցոյց չտուող, «Ածխածորան գիշեր», շատ մութ գիշեր, մռայլ գիշեր, «Ածխասեւ» (մազի եւ աչքի համար) սեւ, մութ, խոր, խորհրդաւոր, փոխաբերական իմաստով՝ անգութ, «Ածխատես» (դէմքի, արտաքին երեւոյթի համար), ածուխի գոյն ունեցող։
Ածխացած բնաշխարհս
Մեր բնաշխարհի մէջ գոյութիւն չունի աշխարհագրական տեղանուն մը, որ «ածուխ» բառը ունենար իր մէջ։ Ի՞նչ է պատճառը։ Ածուխի բացակայութիւնը… Չենք գիտեր։ Պատճառը թաղուած է պատմութեան հանքերու մէջ։ Իսկ եթէ մեր երկիրը Վանայ լիճի հարաւային ափին ունեցեր է «Մոխրաբերդ», Էջմիածնի մօտ՝ «Մոխրաբլուր», Էրզուրումի մէջ՝ «Մոխրակոյտ» եւ Կոտայքի մէջ՝ «Սեւաբերդ» գիւղը եւ աւերակ բերդը, ապա թէ ինչո՞ւ պիտի չունենայինք «ածուխ» բառը պարունակող բնակավայրեր։ Մենք կառուցենք եւ հաւատանք որ անոնք գոյութիւն ունեցած են. «Ածխաբերդ», գիւղ, բերդ, «Ածխաջուր», գետակ, «Ածխաշէն», գաւառ, աւան, «Ածխաձոր», ձորակ, հովիտ, «Ածխաբլուր», հնադարեան բնակավայր, «Ածխակերտ», նախկին բնակատեղի Ածխաջուրի ձախ ափին։
Ըծոխը բեր, հարս
Ածուխը նոյն գոյնը, նոյն տեսքը ունի ամենուր։ Բայց անոր անունը այլ եւ այլ պիտի հնչէր հայկական բարբառներու մէջ։ Գաւառական գրականութեան մէջ ի՚նչ գեղեցիկ պիտի ըլլար այդ բառերը տեսնել, կամ կենդանի խօսքի մէջ ականջալուր ըլլալ անոնց։ Ահա քանի մը քաղցրահնչիւն բառ, որ հեռուներէն կը կանչէ ու կը վառէ մեզ. «ըծոխ», «ըծըխ», «ածուղ», Զէյթունի եւ Հաճընի մէջ հաւանաբար «էծիւղ», «էյծիւխ», Մուսա լերան գիւղերու մէջ՝ «էյծէօխ»։
Ածխահանքի բոցերը
Վէպ մը ըլլար, հաստափոր, պատմական, մեզի պատմէր ածխահան քաղաքի մը հայկական երկու հսկայ արդիւնաբերող Տ. եւ Մ. ընտանիքներու դրամամոլ եւ բարոյազուրկ կեանքը։ Այդ սեւ կտաւի վրայ վէպը մեզի պատմէր նաեւ այդ ընտանիքներու երկու երիտասարդ զաւակներու՝ Տ. ընտանիքի ազնուահոգի, վայելուչ եւ արդարամիտ տղու եւ Մ. ընտանիքի առաքինազարդ օրիորդիկի անյոյս սէրը։ Վէպի սկիզբը մենք տեսնէինք երկրպագութիւնը դէպի ոսկիին, որ ջնջած ըլլար բարոյականը անբարոյականէն զատող գիծերը։ Վէպի դերակատարները, ընտանիքներու հայրերը ունենային գայլի ախորժակ։ Անոնք իրաւազրկէին իրենց ածխադէմ բանուորները։ Իսկ պճնամոլ տիկինները վագրի ժանիքներով զինուած ըլլային եւ ցուցամոլութեան ճահիճին մէջ լողային։ Քաղաքի ընկերային միջավայրը արտաքուստ փայլուն ըլլար, բաց ներքուստ՝ այլանդակ, անմարդկային եւ վտանգաւոր։ Վէպի աւարտին ածխահան բանուորներու ընբոստութիւն մը կրակի տար երկու ընտանիքներու ապարանքները, ինչպէս նաեւ ածուխի հանքերը։ Իսկ ընթերցողը շնչազուսպ հարցնէր. արդեօ՞ք այդ բոցէն անվնաս դուրս պիտի ելլեն ու պիտի միանան վիրավառ երիտասարդները։ Գիրքին անո՞ւնը… Վայելչօրէն «Ածխահանքի բոցերը»։ Անշուշտ, թէ այդ վէպը պիտի վերածուէր նոյնանուն շարժանկարի։
Ածուխը մարդացաւ
Գրութեանս միակ իրական անձն է 1637 թուականին Պոլիս ծնած, արեւմտահայ մշակոյթի աչքառու դէմք, հասարակական եւ քաղաքական նշանաւոր գործիչ, պատմագիտական արժէք ունեցող արձակ գործութիւններու, նամակներու եւ բանաստեղծութիւններու հեղինակ, քարտիզագէտ, տպագրիչ, յունարէնի, լատիներէնի, պարսկերէնի, արաբերէնի, թուրքերէնի, եբրայերէնի, ֆրանսերէնի եւ գերմաներէնի տիրապետած այր մը։ Այնքան կը ցանկանայի, որ մեր «ածուխ» բառը հպարտանար, որ այդ անձնաւորութեան մականունն է. Ածուխեան մը, կամ՝ Ածուխխանեան, Ածուխճեան… Ո՚չ մէկը։ Այդ պարոնը Երեմիա Չէլէպի Քէօմիւրճնանն է, որ մականունին վրայ «ածուխ» բառի տեղ ընդուներ է անոր թրքերէն թարգմանութիւնը՝ «քէօմիւր»։ Իսկ, յարգելի ընթերցող, մենք մինչեւ այսօր կը յիշենք անոր եղբայրը՝ քերական, ճարտասան եւ աստուածաբան Կոմիտաս քահանայ Քէօմիւրճեանը, որ կառավարութեան որոշումով 1707 թուականին Պոլսոյ Սամաթիա թաղի մէջ 3000 հոգիի, իր տիկնոջ, քրոջ եւ իր եօթը զաւակներու աչքին առջեւ գլխատուեցաւ։
Կը դառնաս ադամանդ
Ես կը փափաքէի տեսնել ոմն Տիար Ածուխեան մը՝ կեսարացի, կարնեցի, նոր ջուղացի կամ վանեցի մեծ վաճառական, որ հիմնած ըլլար գաւառական դպրոց, ու զայն կոչէր «Ածուխեան Ճեմարան», եւ այդ դպրոցի գեղջուկ սաները հաւատային, որ ածուխ կոչուած անգրաւիչ քարը ճնշումի տակ կը դառնայ ադամանդ։ Իսկ երբ շրջանաւարտ ըլլային այդ երեխաները, մեր գրականութեան եւ գիտութեան մէջ փայլէին աստղերու նման։
Ածխաջուր խմեցէք
Ածխասեւ է գիշերը։ Լուսինն իսկ անտեսանելի է։ Հեռատեսիլի մէջ ինծի կը յայտնուի գովազդ մը, որ սպառողին կը փորձէ «ածխաջուր» վաճառել։ Կը ներէք, յարգելի ընթերցող, չբացատրեցի, թէ ինչ է «ածխաջուր» կոչուած ըմպելին։ Ածխաջուրը այն ջուրն է, որ անցած ըլլալով «ակտիւացած» ածուխի մէջէն, ստացած է զտութիւն։ Ան տարրաբանութեան մէջ կը գործածուի որպէս զտիչ, ինչպս նաեւ բժշկութեան մէջ՝ որպէս ստամոքսի եւ աղիքներու մէջ թունաւոր նիւթեր հաւաքող եւ հեռացնող նիւթ։
Մի երազ, մի ածուխ
«Ածուխ» բառի գոյութիւն չունեցող պատմութիւնը կը հասնի իր աւարտին։ Ի հարկէ երգով պէտք է հրաժեշտ տանք իրարու։ Սակայն, ես երգահան չեմ, որ հեշտալուր եղանակներ յօրինեմ։ Ամենայնդէպս, կ’առաջարկեմ քանի մը անուն, մի գուցէ ճշմարիտ բանաստեղծ-երաժիշտ մը կը մտածէ զայն երգի վերածել. «Մի երազ, մի ածուխ», «Շոյեմ քո ածուխ մազերը», «Ածուխ դարձայ», «Ես ածուխ, դու ադամանդ»։
Ափ մը ածուխ՝ կաղանդչէք
Քնարական է ածուխը, խոր ու խորհրդաւոր։ Ուստի, ես կը փափաքիմ որ դուք, յարգելի ընթերցող, ձեր սիրածէն ստանաք կամ անոր տաք ափ մը ածուխ, որպէս 2026-ի կաղանդչէք։ Մի զարմանաք, սա ցուրտ երկիրի տէր սկովտիացիներու սովորութիւնն է՝ անոնց բարեմաղթութիւնը, որ շուտով վերադառնան ջերմ օրերը։ Այսօր, վառեցի ածուխի պատմութիւնը։ Իսկ յաջորդ յօդուածը կը նուիրեմ լոյսի մէկ այլ աղբիւրին՝ «ճեմարան» բառին։
