Պոլսոյ հայաբնակ Բանկալթի թաղամասի եօթյարկանի շէնքի նկուղին մէջ բնակող ընտանիքի զաւակին համար, բազմաթիւ հիւրերու ժամանումին ստեղծած դժուարութիւնն է՝ «աթոռ իջեցնել»։ Այո, վերի դրացիներէն աթոռ խնդրել ու զանոնք, ըստ իրենց ծանրութեան, մէկ-մէկ կամ երկու-երկու տուն բերել- նախ երկրորդ, ապա երրորդ յարկէն։ Ու երբ շարունակեն հիւրերը դուռը զարնել՝ չորրորդ, վեցերորդ եւ եօթներորդ յարկէն իջեցնել այդ «չորքոտանին»։ (Հինգերորդ յարկը՝ ո՛չ։ Պարոն Գեղամը յաճախ ճամբորդած կ՚ըլլայ)։ Յարգելի ընթերցող, ներեցէք, որ վերջին նախադասութիւնը վերջացաւ կոշտ ածականով մը, նկատի առնելով անոր փոխաբերական իմաստը։ Սակայն, քիչ վերջ դուք կը տեսնէք, թէ այդ որակաւորումը կը պատկանի պատկառելի բանաստեղծի մը, ո՛չ թէ այս յօդուածի գրիչին։
Առաջին հիւրերը եկան։ Տղան կը բարձրանայ Տիկին Արուսեակին։ Աթոռի անմիջական պէտք չունի ան։ Այրի է ու աղջնակը արտագաղթած է։ Երկու աթոռ կ՚իջնէ, առանց պատերուն քսուելու։
Յարգելի ընթերցող, թող աթոռները շարունակեն տեղաշարժիլ՝ մենք տեսնենք, թէ ի՚նչ ելեւէջներ ունեցեր է «աթոռ» բառը։
Պարզ ակնարկ մը կը բաւէ նկատելու համար, թէ ան մերժած է չորս ոտքի վրայ գամուած փայտի կտոր մնալ։ Փա՞ստը։ Իմաստի զարգացումներն են։ Ինչ որ հասարակ նստարան էր նախապէս, օր մը կռնակ ապահովեց ու դարձաւ «թիկնաթոռ»։ Պատուաբեր նուաճում մը իսկական։ Իսկ, երբ ուռեցան անոր թեւերը, ծնունդ առաւ աւելի փառաւորը՝ «բազկաթոռ»։ Երկար ժամանակ չտեւեց, որ վերջիններու մէջ բազմածները տեսնեն փոխաբերական իմաստներ- պաշտօն եւ իշխանութիւն։ Իսկ, երբ քրիստոնէութիւնը եկաւ Հայկական լեռնաշխարհ, «աթոռ» բառը (ինչպէս գաւազանը) անակնկալ վերելք ունեցաւ- սկսաւ նշանակել եպիսկոպոսական իշխանութիւն եւ եպիսկոպոսական աթոռանիստ։ Կը տեսնէ՞ք, ան արդէն դարձեր է բազմանիստ բառ՝ իր բազմապիսի բառակապակցութիւններով։ Յարգելի ընթերցող, մեր գոյականները արական, իգական ձեւեր չունին։ Բայց բառը, որպէս ազգային հիմնական հաստատութիւն, դարձաւ «Մայր աթոռ»։ Սակայն, ան տեղ-տեղ յիշեց իր համեստ անցեալը։ Մշոյ մէջ գութանի չորրորդ լուծն էր, ինչպէս նաեւ արօրի զանազան մասերը միացնող սեպերը։ Ուստի, կ՚ըսենք. «Աթոռները կը ճռճռան»։ Վանեցին, կարնեցին, մշեցին, պոլսեցին ունեցեր են բառի, այժմ հնաձեւութիւն դարձած մէկ գործածութիւնը- կարգ մը կրօնական տօներու նախորդող շաբաթը։ Պերճ Պռոշեանը գրած է. «Աստուածածնի աթոռ Կիրակի օրն էր, որ հաւողները (խաղող) լաւ հասել էին»։ Իսկ շատախցիներու համար «աթոռ» էր այն փոքրիկ սեղանը, զոր թոնիրի վրայ կը դնէին։
Զանգակը կը հնչէ։ Զարմիկներն են։ Քառանդամ ընտանիք։ Քառասունչորս աստիճան վեր.
- Տիկին Լուսիա՛, մամաս աթոռ ուզեց։
Չենք գիտեր, թէ ո՛վ շինեց առաջին աթոռը եւ ո՛վ նստեցաւ անոր վրայ։ Ցարդ յայտնի չէ նաեւ «աթոռ»ին արմատը։ (Ի՛նչ լաւ կ՚ըլլար, որ ստուգաբան մը ապացուցանէր, թէ բառը բնիկ հայկական է ու մենք նստած ենք ո՛չ ուրիշի, այլ՝ մեր «աթոռի» վրայ։) Բառը անկասկած շատ հին է։ Լեզուաբաններ զայն կը համեմատեն նմանաձայն օտար բառերու հետ։ Առաջինը եւ ամենամօտիկը յոյներու «թրոնոս» բառն է- գահ, իսկ երկրորդը՝ ասորերէն «աթար»ը- վայր, տեղ։ Հակառակ այդ անորոշութիւններու, սիրած ենք ճօճաթոռի մը վրայ բազմիլ ու նորաբանութիւններ յղանալ։ Հինգերորդ դարուն ունեցեր ենք «նստեցուցանել յաթոռ» գահ բարձրացնել, «ելանել յաթոռոյ» կանգնիլ, «աթոռս արկանել» աթոռ կամ՝ տեղ տալ, արտայայտութիւնները։ Ունինք նաեւ աւելի ժամանակակից, քաղաքական բնոյթ ունեցողները. «մեղադրեալի աթոռ» եւ «փափուկ աթոռ»։ Երկրորդը աւելի հանգիստ է- առանց ջանքի տիտղոս եւ եկամուտ կ՚ապահովէ։ Սեբաստեցիները եթէ տեսնէին, թէ մէկը չափէն դուրս կը հպարտանայ ու կը գոռոզանայ՝ «աթոռը ամպերը կը դնէ» ըսեր են։ Իսկ Սասունցիները յանկարծամահ փեսային կամ գահընկէց թագաւորին կոչեր են՝ «Աթոռաց շրջած»։ Բառը գաղտնիք մը ունի։ Սուրբ Գիրքի մէջ անոր իմաստն էր... միզաման, այո, սխալ չլսեցիք, բնական պէտքի աման։ Ոսկեդարուն ունեցեր ենք աթոռակից, աթոռակալ, նախաթոռ, հակառակաթոռ, զուգաթոռ եւ աթոռագործ բառերը։ Իսկ այժմ մեր մայրենին կը վայելէ տասնեակ մը ածական, բոլորը՝ աթոռի քաղաքական բնոյթէն սեռած, ինչպէս՝ աթոռաժառանգ, աթոռազուրկ, աթոռասէր, աթոռապաշտ, աթոռամոլ եւ աթոռակռիւ։ Իմաստի եւ գործածութեան մէջ եզակի է «զարմանաթոռ» բառը, որու վրայ, ըստ աւանդութեան, դրուեցաւ Քրիստոսի մարմինը երբ խաչէն իջեցուցին։
Զանգակը կը հնչէ։ Չորրորդ յարկ։ Տիկին Էլիզը տունը չէ։ Վեցերորդ յարկ։
- Բարեւ Ալիս... Լաւ եմ։ Դո՞ւն։ Մաման չկա՞յ։ Աթոռ, աթոռ ունի՞ք, անշուշտ ունիք։ Երկու հատ պէտք է։ Շատ հիւր եկաւ... Կ՚ըսեմ։ Դուն ալ ձերիններուն ըսէ։
Մեր բանաստեղծներու սրտին մէջ «աթոռ»ը արթնցուցեր է յարգանքէն մինչեւ ատելութիւն տատանուող զգացումներ։ Գրիգոր Նարեկացին «Տաղ յարութեան» երկին մէջ պատկերացուցեր է ամենաթանկագին աթոռը՝ Մասիսէն իջնող սայլի վրայ զետեղուած ոսկեղէն աթոռ, որուն նստողն էր՝ Որդի արքայի։
«Սայլն այն իջանէր ի լեռնէն ի Մասեաց,
Եւ ի վերայ նորա՝ աթոռ ոսկեղէն»։
Սուրբ Ներսէս Շնորհալին «Ծննդեան տաղ»ի մէջ տեսեր է աթոռին մէկ այլ տեսակը՝ «քառակերպ աթոռ»։ Աթոռը նաեւ դարձաւ տեղանուն՝ «Անահտա (Անահիտի) աթոռ», Երզնկայի մէջ լեռնագագաթ, ուր գոյութիւն ունեցեր է Անահիտ աստուածուհիի տաճար-մեհեանը։ Յարգելի ընթերցող, միշտ չէ, որ բոլոր բանաստեղծները երկիւղածութեամբ մօտեցեր են այդ բառին։ Ունինք պատկառելի մէկ գրիչ, որ չէ հաշտուած, լեզու չէ գտած անոր հետ- Պարոյր Սեւակը։ Իր բարկութիւնը սկսեր է մանկութեան տարիներէն։ Ինքնակենսագրութիւնը կ՚ըսէ. «Գիւղում չկային սովորելու նուազագոյն պայմաններ... Ես միջնակարգն աւարտեցի՝ այդպէս էլ չիմանալով, թէ ինչ բան է աթոռ ու սեղան»։ Հասունութեան տարիներուն աւելի լուրջ հարցեր ունեցեր է «աթոռ»ի հետ։ «Մարդ էլ կայ, մարդ էլ» բանաստեղծութեան մէջ կը նկարագրէ հայրենակից մը.
Ամէ՜ն ինչից շատ, ամէ՜ն ինչից վեր
Սիրում է կեանքում նա իր… աթոռը։
Աթոռն է սիրում
Ու նրան տիրում։
Իսկ «Իրերի դատն ու դատաստանը» բանաստեղծութեան մէջ աւելի լսելի է պոռթկումը. «Թշուառական ա՛յս չորքոտանին՝ աթոռ կոչուածը, ինչպէս գիտէք դուք, նրա համար է, որ նստենք վրան։ Սակայն պարզուում է, որ սրա վրայ նստողի վրայ սա ինքն է նստում»։
Հիւրերը կը մեկնին։ Հիմա աւելի մեծ գործ կայ- բոլոր աթոռները՝ վեր։ Միջոցին պարզուեցաւ, թէ «աթոռ»ը, թէ՛ փառաւորեալ եւ թէ՝ պախարակեալ բառ էր։ Սակայն, հակառակ անոր, որ «աթոռ»ը միշտ հանգիստ չէ եղած, որովհետեւ անոր մէկ ոտքը կարճ մնացեր է միւսներէն, հայ ժողովուրդը պաշտած է զայն եւ երկիւղածութեամբ մօտեցեր է անոր։ Համոզուելու համար, ականջ տուէք սուրբ պատարագի խնկարկութեան շարականին. «Բարեխօսութեամբ վերին քո զօրացդ, միշտ անշարժ պահեա՛ զաթոռ Հայկազեանս»։ Անշարժ մնայ մեր «աթոռ»ը։
