Balyan mı, Kadehciyan mı? Antep’teki Surp Asdvadzadzin Kilisesi üzerine bir tartışma

TAMAR GÜRCİYAN

İki yıl süren yoğun araştırmamın sonucunda yüksek lisans tezimi Antep’teki Surp Asdvadzadzin Katedrali üzerine Berlin Teknik Üniversitesi’nde yazdım. Bu çalışma kapsamında, Agos’taki köşemizde Surp Asdvadzadzin Katedrali’nin inşaat öncesinden başlayıp günümüze kadar uzanan hikâyesi üzerine kapsamlı bir röportajı da “Antep’te katedral, hapishane ve cami olarak Surp Asdvadzadzin” başlığıyla Temmuz 2023’te yayınlamıştık.

Bunu hatırlatmamım sebebi, geçtiğimiz haftalarda Yesayan Salonu’nda yapılan etkinlikte Surp Asdvadzadzin Katedrali’nin “Balyan Mimarlığının Anadolu’daki görkemli tasarımı” olarak lanse edilmesi; ayrıca Anadolu Kültür’ün deprem sonrası değerlendirme raporunda okuduğum  “Sarkis Balyan’ın […] tasarladığı çok büyük ölçekli bu yapıda, üç katlı bir galeri katı denemesi de uyguladığı görülmektedir’’  yorumunun yeniden gözden geçirilmesi gerektiğine inanmamdır. Nitekim Elmon Hançer’in Agos’a verdiği son röportajda da yapının planının Sarkis Balyan’a 1.5 kat büyüttürüldüğü ifadesini okuyunca bu konuyu tartışmaya açma ihtiyacı duydum.

1.Sarkis Balyan Surp Asdvadzadzin Katedrali’nin tasarımında ve inşasında ne kadar rol oynadı?

Raporda kilise üzerine verilen tarihsel bilgilerin temel kaynağı, Kevork A. Sarafyan’ın editörlüğünü yaptığı “Badmutyun Antebi Hayotz” Huşamadyan kitabıdır. (Antepli Ermenilerin Tarihi) Raporda, Antep’ten bir heyetin Sarkis Balyan’dan kilisenin 1.5 kat büyütülmesi için onay almak üzere İstanbul’a gittiği belirtilir. Oysa adı geçen kaynakta heyetin İstanbul’a yalnızca planın büyütülmesinin onayını almaya değil, aynı zamanda artık dışarıdan bir mimar getirmek istemediklerini bildirmek için gittiği yazılıdır. Ancak bu görüşmenin gerçekten gerçekleşip gerçekleşmediği, ayrıca Balyan’ın bu büyütmeye onay verip vermediği bu kaynaktan anlaşılmamaktadır. Papken Episkopos’un 1917’de ‘Kochnak’ dergisinde yazdığı metine bakmak bu açıdan önemlidir.

‘’Ünlü mimarın planı, Nerses Patrik’in isteğine uygun olarak, görece düşük bir maliyetle Antep’e bir kilise kazandıracaktı. Ancak plan, Sarkis Bey’e yeniden danışılmadan bir buçuk kat büyütülünce hem inşaatın zahmeti ve maliyeti kat kat arttı, hem de ortaya çıkan yapı akustik özelliklerini kaybetti. Öyle ki, kilisenin apsisinden ve sahnesinde verilen avaz sesi uzaktan iyi duyulmaz.’’

Bu bilgiler, Sarkis Balyan’a planın büyüttürülmediğini ve kilisenin nihai biçimlenişinde Sarkis Balyan’ın rolünün sınırlı olduğunu göstermektedir. Rapordaki sanat tarihi değerlendirmeleri değerli olmakla birlikte, mimari açıdan baktığımızda, Sarkis Balyan’ın çizimleri elimizde olmadığından orijinal plan ile nihai yapının arasındaki farkları da karşılaştırmamız mümkün değildir.

2. Üç katlı galerili kilise uygulaması Anadolu’da ilk kez Sarkis Balyan tarafından mi denendi ?

Raporda, Sarkis Balyan’ın üç katlı galerili kilise planlaması denemesi yaptığı ve 3 katlı galerinin ilk kez uygulandığı öne sürülüyor.  Ancak kilisenin planı elimizde olmadığından Balyan’ın tasarladığı düşük maliyetli planın 3 katlı galeriyi içerdiği söylenemez. Bununla birlikte, plan Antepli Sarkis Usta Kadehciyan ve Nigohos Ağa Nazeretyan tarafından 1.5 kat büyütüldüğü düşünüldüğünde;  bu yükseklik artışının üç katlı galeriyi mümkün kılmış olabileceği düşünülebilir.

Ayrıca, Antep Surp Asdvadzadzin Kilisesi bu coğrafyadaki ilk üç katlı galerili kilise değildir. Tez çalışmam sırasında bu iddiaya birçok yerde rastladım ve hatta Agos’a verdiğim röportajda da böyle olduğunu ifade etmiştim. Sonraki araştırmalarımda, Antep’ten önce Kilis’te inşa edilen ve 1920’lerde bombalanarak yıkılan Surp Hovhannes Kilisesi’nin üç katlı galerili olarak Istanbullu Agop Kalfa tarafından inşa edildiğini gördüm. Antepliler de tıpkı Kilis’teki gibi üç katlı bir galeri istemiş ve başlangıçta İstanbullu bir mimarla çalışmanın prestijli olacağını düşünmüş olabilirler.

3. Antep Surp Asdvadzadzin’in mimarı

Huşamadyan kitabında ‘Antep Ermeni Kilisesinin mimarı’ başlığı altında Sarkis Usta Kadehciyan’a ayrılan bir bölüm vardır. Bu bölümde kendisinin ‘Belediye Mimar Başı’ olarak uzun yıllar görev yaptığı, birçok usta yetiştirdiği ve Antep’te birçok yapının kendi işi olduğu yazar. Yapıları arasında Hayık mahallesindeki Ermeni Katolik kilisesi, ikinci Protestan kilisesi, Hacı Ömer Hanı gibi bazı yapılar kitapta belirtilmiş. Sarkis Usta’nın hangi görevlerde bu yapılarda çalıştığını daha iyi anlamak gerekir. Kendisi okuma yazma bilmez. O dönemin Halep Valisi Surp Asdvadzadzin inşaatını ziyaret eder ve Kilisenin inşaatından sorumlu usta ile görüşmek ister. Kendisi Sarkis Usta Kadehciyan’ın bir eğitim almadığını öğrenince şaşırır. Bu bilgi bize Sarkis Usta Kadehciyan’ın mesleğini pratikte görerek ve uygulayarak öğrendiğini gösterir.

19. yüzyıl ‘kawar’ (İstanbul dışı) kiliselerini anlamak için yalnızca Surp Asdvadzadzin’i değil, aynı dönemde inşa edilmiş, ancak yıkılmış veya bombalanmış diğer Tanzimat dönemi kiliselerini de mercek altına almak gerektiğini düşünüyorum. Yakın zamanda Parrhesia ile birlikte, Surp Asdvadzadzin üzerinden 19. yüzyıl ‘kawar’ kiliselerini karşılaştırmalı olarak ele alacağımız bir seminer düzenleyeceğimizi de buradan duyuralım.