Արժէքը պատմութեան մէջ է
- Գանձանա՜կ կ՚ուզէք…
- Այո, պղնձեայ հին գանձանակ մը։ Դպրոցին մէջ դրամահաւաք ունինք, հայկական ծառատունկ ծրագրի համար։ Նուիրատուութիւնները անոր մէջ կ՚ուզենք հաւաքել։
- Պղնձեայ գանձանակ… Մէկ հատ ունէի… Մամիկոնեան վարժարանի գանձանակը։ Նայիմ, ո՞ւր դրեր եմ։
Հնավաճառ Մուրատին խանութն է։ Մեծ շուկայի հնագոյն անկիւններէն մէկը։ Ինչպէս ամէն վաճառական՝ Մուրատն ալ ունի իր մասնագիտութիւնը… պղնձեայ իրեր։ Մինչ ան գետին շարուած կամ պատերէն կախուած սկուտեղներու, կաթսաներու, ջրամաններու, խնկամաններու, թէյամաններու, սրճամաններու, պնակներու, սկիհներու եւ երաժշտական գործիքներու բազմութեան մէջ կը փնտռէ մեր ուզած գանձանակը, կը սկսինք խօսիլ պղինձի կիսափայլուն պատմութեան եւ «պղինձ» բառի մասին։
- Մուրատ, պղինձը անշուք եւ լուռ հերոս մըն է։ Թէեւ ան չունի ոսկիի եւ արծաթի համբաւն ու արժէքը, մեր տուներէն ներս, որպէս մետաղ, աւելի շատ պղինձն է որ կը գործածենք։
- Պղնձեայ ի՜նչ առարկաներ անցած են ձեռքէս… Հայերէն փորագրութիւններով շատ անգամ։
- Հայը եւ պղինձը… Կարնոյ մէջ՝ պղինծ, Սեբաստիոյ մէջ՝ բղինձ, Արցախի մէջ՝ պղէնձ… Մուրատ, որպէս բառ, շատ հին է ան։ Ծագումը անյայտ։ Ըստ մեր լեզուաբաններու, իրանական փոխառութիւն է։ Բունը «բիրինճ» կամ «պիրինճ»։ Նոյն արմատէն եկած ըլլալ կը կարծուին հին վրացերէն «պիլենձի», արդի վրացերէն «սպիլենձի» բառերը։
- Իսկ որպէս մետաղ պղինձը զուտ հայկական է։ Քարէ դարին փոխարինեց Պղնձէ դարը, երբ Հայկական լեռնաշխարհը սկսաւ օգտագործել բնածին պղինձը եւ անոր տալ իր ուզած ձեւը։ Հայաստանի պատմութեան թանգարանի մէջ ես տեսած եմ պղինձէ շինուած հնադարեան զէնքեր եւ զարդեղէններ։
- Ան զարդարած է նաեւ մեր լեզուն։ Ունինք «պղինձ»ով շինուած բազմաթիւ հին ու նոր բառակապակցութիւններ, ինչպէս՝ պղինձ ծխեալ, պղինձ հրաքարային, պղինձ երփներանգ, անխառն պղինձ, դեղին պղինձ, կռանեալ պղինձ, հատաւոր պղինձ, ձոյլ պղինձ, պղպջեալ պղինձ…
- Այս մետաղն ալ սերտօրէն կապուած է մեր կենցաղին հետ։ Այս ջուրի ամանը կը տեսնէ՞ք։ Կեսարիայէն բերել տուի։ Ջրամանը տունէն աղբիւր, աղբիւրէն տուն կրելու նազանքն ու կեցուածքը հայուհիները կը սորվէին փոքր տարիքէն։
- Մուրատ, ինչպէս պղինձը կը սիրէ այլ մետաղներու հետ միաձուլուիլ, նոյնպէս՝ «պղինձ» բառն ալ սիրած է բաղադրել բարդ բառեր։ Այսպէս՝ ունեցեր ենք «պղնձագործ» բանուորներ, «պղնձադէմ», «պղնձամօրուս» եւ «պղնձահոգի» մարդիկ, «պղնձադրամ» ձուլած հայ իշխաններ, «պղնձազօծ», «պղնձապատ» եւ «պղնձափայլ» ամաններ, «պղնձախառն» մետաղներ, «պղնձածածկ» տանիքներ, «պղնձականանչ» գմբէթներ, «պղնձահան» քաղաքներ, «պղնձագիր» եւ «պղնձափորագրիչ» արհեստաւորներ, շահաբեր «պղնձաձուլարաններ» եւ «պղնձագործարաններ»…
- Վերջերս ձեռքս անցաւ, կը հաւատա՞ք, Տիգրան Դ. թագաւորին պատկանող, սքանչելիօրէն գեղատիպ «պղնձեայ» դրամ մը։
- Նոյնչափ պատկերալից է «պղնձագոյն» ածականը, որ սիրեց գունաւորել մեր լեռնաշխարհը։ Ունեցանք «պղնձագոյն» սրբատաշ քարերով շինուած Մակարավանքի գլխաւոր եկեղեցին եւ գաւիթը, ինչպէս նաեւ՝ Ուղտասար հնավայրի, «պղնձագոյն» ժայռաբեկորներու վրայ փորագրուած պատկերներ… Ինչպէ՞ս չյիշել մեր «պղնձաշէկ» լեռները… Հայրենի այդ լեռներէն մէկը, կը վկայէ Խաչիկ Դաշտենցը, «պղնձագոյն» Գրգուռն էր, այդպէս նկարագրուած՝ «Ռանչպարների Կանչը» վէպին մէջ։ Իսկ այժմ Հայաստանի լեռներու մէջ կը շրջի շահաբեր, բայց երկրի բնութեան եւ բնակչութեան համար լուրջ վտանգ ներկայացնող նոր բառ մը… պղնձամոլիպտեն։
- Եւ ան է, որ յաճախ ծնունդ կու տայ արդիւնաբերողներու եւ բնակիչներու միջեւ բուռն վէճերու, չէ՞։
- Դժբախտաբար։
- Նայինք, հոս ի՞նչ կայ… Սկուտեղ մը։ Ձեր գործին չի ծառայեր, բայց, գիտէ՞ք, երեք-չորս քիլօ կշռող այս սկուտեղը ի՜նչ հարսնիքներ տեսած է եւ փեսայի տուն գացած ժամանակ, քանի՜ քանի անգամ լեցուած է խնձորներով, նուէրներով…
- Իսկ «պղինձ» բառի համար հարսնիք էր Աստուածաշունչ մատեանը։ Անոր հայերէն թարգմանութեան ժամանակ 179 անգամ հրապարակ իջաւ ու շողշողաց։ Բայց, Մուրատ, այս բառը շատ գրաւիչ չեղաւ մեր գրիչներուն համար։ Անոնք նախընտրեցին ոսկին, ադամանդը եւ մարգարիտը։ Նոյնիսկ Նարեկացիի «Մատեան Ողբերգութեան» ստեղծագործութիւնը, որ հայկական բառերու մեծածաւալ հանդիսարան մըն է, լուռ կը մնայ «պղինձ» բառի առջեւ՝ ունի հետեւեալ բանատողերը միայն. «Ընդ պղնձոյս գոյի անարգս ձայնի՝ ինձ ոսկի շնորհի… Պղինձ պճնելի՝ ցոյցք առաքինութեան, հրաշեկ Լիբանանու։ (Բան Բ.) «Պղինձ» բառը միջնադարուն ունեցաւ փայլուն մէկ-երկու օր։ Նախ դարձաւ Լոռի մարզի մէջ պղինձի հանքերով յայտնի քաղաք, Պղնձահանք, ապա այդ քաղաքի մօտ, պարսպապատ վանք՝ Պղնձահանքի վանք, կամ Պղնձավանք… Իսկապէս, հազուագիւտ են այն հայ հեղինակները, որոնք «պղինձ»ին տուած են գրական գործածութիւն։ Մէկը՝ Դանիէլ Վարուժանն է։ Ահա «Թիապարտները» բանաստեղծութիւնը, ուր «պղինձ»ը կը նկարագրէ բարոյապէս եւ մարմնապէս ընկճուած մարդը.
«Ետեւէն բիրտ զինուորներ կը մըտրակեն անխընայ
Թիապարտները բոպիկ, մերկ կըռնակով, գըլխեբաց,
Որոնց մարմինն՝ որ ունէր անբըծութիւն մարմարի,
Այսօր թուխ է իբրեւ պղինձ քուրայ մը միշտ հըրամերձ»։
Պղինձը Եղիշէ Չարենցին շատ հմայած ըլլալ կ՚երեւի։ «Մահուան Տեսիլ» բանաստեղծութեան մէջ ան կը տեսնէ «երկու մարդ սեւազգեստ, մռայլ, կրծքերին պղնձեայ նշան», «պղնձեայ բաշով մի առիւծ» եւ «պղնձեայ արշաւանք», իսկ երեք անգամ կը լսէ «պղնձեայ հսկայ շեփոր»։
- Այն Չարենցը, որ հալածուած էր եւ բանտարկուած, այժմ արեւի պէս կը փայլի։ Կը յիշեմ դարձուածք մը. «Ոսկիին ոսկի ըսել, պղինձին՝ պղինձ»։ Անկեղծօրէն, մետաղը չէ, որ այս առարկաներուն արժէք կու տայ, այլ՝ անոնց անցեալը։ Նայեցէք սա ամաններու փորագրութիւններուն, «Մահտեսի Մըկըր», «Նալպանտ Նիկողոս»… Անոնք մեր մօտիկ եւ հեռաւոր անցեալի ականատեսներն են։ Ինչպէս նաեւ… ահա, գտայ, այս գանձանակը։ Փոշին կը մաքրեմ, յատուկ դեղ ալ ունինք, կը փայլեցնենք։
- Ի՞նչ գրուած է վրան… «Ի նպաստ Մամիկոնեան երկսեռ վարժարանաց, 1909… Նոր-Գիւղ»։ Հրաշք է… Ի՞նչ է գինը։
- Գի՜նը… 100 տարի առաջ Մամիկոնեանի աշակերտները վարժարանի ի նպաստ հանգանակութիւն կատարեր են։ Իսկ այժմ նոյն գանձանակի մէջ դրամ պիտի հաւաքուի Հայաստանի մէջ ծառ տնկելու համար… Այս պղնձեայ գանձանակը նուէր կու տամ։ Եւ, ինծի արտօնեցէք առաջին նուիրատուն ըլլալ։
Մուրատը գրպանէն կը հանէ թղթադրամ մը, կ՚ոլորէ զայն ու կը նետէ գանձանակի կլոր ընդունարանէն ներս։
-Մուրատ, իսկ ինծի կը մնայ աշակերտներուն բացատրել, թէ արժէքը մետաղի մէջ չէ, այլ՝ պատմութեան եւ նպատակին մէջ։
