Արտասանական յայտագրին վերջին կատարումն է- Երեւանի Նարեկացի Արուեստի Միութեան բեմին վրայ մեր սփիւռքահայ աշակերտները ձեռք ձեռքի բռնած կը հնչեցնեն Եղիշէ Չարենցի ամենայայտնի բանաստեղծութիւնը։ Առաւել յուզիչ են վերջին տողերը. «Իմ կարօտած սրտի համար ո՛չ մի ուրիշ հեքիաթ ՉԿԱՅ»։ 23 հայատրոփ սիրտ ոգեւորուած է։ Միթէ՞ հայրենի հողն է պատճառը. «Նարեկացու, Քուչակի պէս լուսապսակ ճակատ ՉԿԱՅ»։ Ըսեմ նաեւ, թէ հայաստանեան պտոյտին վերջընթեր օրն է եւ պատանիները խոր յուզուած են, քանզի սա հրաժեշտի խօսք է. «Աշխա՛րհ անցի՛ր, Արարատի նման ճերմակ գագաթ ՉԿԱՅ»։
Յարգելի ընթերցող, դուք ալ նկատեցի՞ք. ազգային սրբութիւններու մասին երբ խօսի Չարենցը, գործածեց բացասական բառ. «չկայ»։ Յայտագրին սկիզբը, ժամ մը առաջ, աւելցնեմ, թէ մեր աշակերտներէն Սեւանը արտասանած էր «չկայ»ներով յայտնի մէկ այլ գործ՝ Վահան Տէրեանի «Երկու ուրուական»-ը. «Չկան օրերն ահարկու... Չկայ ժամ ու ժամանակ... Ես էլ դու եմ, ես՝ չկամ»։
Երեխաներուն համար այժմ աւելի մեծ ուրախութիւն չկայ... Ծափահարութիւններ, միութեան տնօրէնին կողմէ շնորհակալական ջերմ խօսքեր, բեմի վրայ խմբանկար, ապա վարագոյր։ Իսկ հիմա, մեր քայլերը կ՚ուղղենք շքեղ սրճարանի մը.
- Կը ներէք, տեղ չկայ։- Հասկնալի է, նախապէս չենք հեռաձայնած եւ տեղ չենք պատուիրած։
Յաջորդը բացօթեայ թէյարան մըն է։ Կը նստինք սօսիներու շուքը վայելող սեղաններու վրայ։ Դադարի այս միջոցին բառ մը, այսօր բազմաթիւ անգամներ հնչած ձայն մը կը զբաղեցնէ միտքը, քանզի, կը նկատենք, թէ ան կ՚իշխէ քաղաքի վրայ. «Չկայ»։
- Պարոն, -կը մօտենան Աւագն ու Վէմը-, ըսին, թէ հոս պէտքարան չկայ։
- Տղա՚ք, համբերեցէք քիչ մը, զովացուցիչ մը խմեցէք, յետոյ կը վերադառնանք պանդոկ։
«Չկայ». Այս բառով են կարծես ողողուած քաղաքի տուները, սրճարանները, մայթերը, զրոյցները, բանավէճերը, ինչպէս նաեւ՝ օրաթերթերու խորագիրերը։ Տեսնելու համար, թէ որքան համատարած է ան ու անհրաժեշտ է, որպէսզի հայը կարենայ մտածել կամ արտայայտուիլ՝ ձեզ նախ կը հրաւիրեմ հին ու նոր թերթերու քանի մը վերնագիր կարդալու. «Հայաստանի մէջ այլեւս չկայ մենաշնորհ», «Արցախի մէջ լարուածութիւն չկայ», «Հալէպի մէջ սով չկայ», «Վարդավառ է, ջուր չկայ»։ Իսկ օր մը քաղաքի բնակիչները արթնցան, 40-ական թուականներ էին, աջ նայեցան, ձախ նայեցան, բայց չկայ, բառին մէկ քառորդը, վերջին տառը, դասական «յ»ն՝ չկայ։ Բառը, հայրենիքի մէջ, այդպէս ալ մնաց կաղ՝ «չկա»։ Իսկ դուք, յարգելի ընթերցող, մի զարմանաք, եթէ մայրաքաղաքի որեւէ մէկ անկիւնը, ձեր որեւէ հարցումի համար ստանաք լակոնական այսպիսի պատասխան. «Խնդիր չկայ», «Գործ չկայ», «Հարց չկայ», ինչպէս նաեւ՝ օգուտ, ելք, կապ, կարիք, կասկած, ճանապարհ, մեռնելու ժամանակ, ուրիշ տարբերակ եւ այդպիսի բան՝... չկայ։ Ի՞նչ է պատճառը։ Արդեօ՞ք մեր ազգային հոգեբանութիւնն է խօսիլ ժխտականով, նոյնիսկ մեր ունեցածի համար։ Չենք գիտեր։ Պատասխան չկայ։ Բայց, կ՚ուզենք, գիտնալ թէ մայրենին ուրկէ՞ առաւ այս գաղափարը։ Հարցնենք ստուգաբանութեան։ Գրաբար հայերէնի «կամ» բայն է մեր բոլոր «չկայ»ներուն արմատը։ Բուն իմաստն է՝ կանգնիլ, կայնիլ, գոյութիւն ունենալ, մնալ, ըլլալ, երեւալ։ Անոր սահմանական եղանակ, ներկայ ժամանակ, եզակի երրորդ դէմքի ժխտականը, «չկայ»ն, նախնապէս կը նշանակէր «ո՛չ հաստատուն, անկայուն, անցաւոր»։ Հնագոյն գործածութի՞ւնն անոր... Եղիշէ Պատմիչի խրատներէն մէկուն մէջ կը գտնենք. «Չկայ ինչ քո եւ արդարոյդ այդորիկ»։ Կորիւնն ալ ունի գործածութիւն մը. «Քանզի եւ չկայ ինչ ի վերայ յայտնեօք եւ ծածկականօք զաստուածականն»։
Յարգելի ընթերցող, ուշ միջնադարուն, աշուղներն ու տաղասացները սկսան հառաչելու՝ «չկայ», ու շատ հեշտալուր էր ան, քանզի կ՚ակնարկէր հողեղէն գեղեցկուհիին. «Չկայ քիզի նման չափով, Նազա՛նի»։ Սայաթ Նովան էր այդպէս երգած՝ սազը ձեռին։ Գուսան Հաւասին մեզի տուաւ ընտիր տողիկներ. «Եար, քեզանից հզօր չկայ, քեզ նման հողածին չկայ», «Հաւասին եմ, տանջող դարդիս ճար չկայ»։ Իսկ Գուսան Թիֆիլին անոր տուաւ իմաստասիրական խորք. «Ուր ժողովուրդ չկայ, սազը ո՞ւմ է պէտք»։ Եկան իմաստասէր բանաստեղծներ ու բառին տուին ազգային եւ բնաշխարհիկ կեցուածք. «Տէր կամ ստրուկ պիտի լինես, ճշմարտութիւն չկայ ուրիշ։ Լուծ կամ լծկան պիտի լինես, ճշմարտութիւն չկայ ուրիշ»։ Աւետիք Իսահակեանի աշխարհահայեացքն էր սա։ Մինչ Համօ Սահեանը ըսաւ. «Եթէ սիրտդ սիրտ է, սիրոյ ճամբի վրայ խելագարուի պիտի, ուրիշ հնար չկայ... Լոյսը փռուի պիտի, ուրիշ հնար չկայ։ Երգը գրուի պիտի, ուրիշ հնար չկայ»։ Բանաստեղծը խօսք ուղղեց նաեւ հայրենի մասրենիին. «Պտուղդ քաղող չկայ, պատիւդ պահող չկայ, մասրենի, բարի մասրենի... Երեսիդ նայող չկայ»։ Ապա, եկան սիրահար քնարերգակներ ու բառի չորս ուսերուն վրայ զետեղեցին նուրբ զգացումներ։ Աւետիք Իսահակեանը գանգատեցաւ. «Ցաւս խորն է, ճար չկայ, ճար անող չկայ... Էս ի՞նչ զուլում աշխարհ է, սրտացաւ ընկեր չկայ»։ Վահան Տէրեանը թախծոտ միտքերու մէջ շշնջաց. «Իմ հոգու համար չկայ արշալոյս», «Չկայ ոչինչ, որ այնքան թովիչ լինի, որպէս քո տխրութիւնը կուսական»։ Չարենցը եկաւ հայրենասիրական շունչով։ 1915 թուականն էր։ 18 տարեկան բանաստեղծը եկած էր Վան, քաղաքը պաշտպանելու համար։ Ռազմաճակատի վրայ, գիշերուայ անծայր մութին, զարհուրանքով ան դիտեց Հայոց յանգած աշխարհը.
Շուրջս ո՚չ մի ձայն ու շշուկ չկար-
Խօսքեր չկային, ու արեւ չկար։
Ան շարունակեց սարսափիլ. «Չկայ փրկութեան մի երկիր, չկայ փրկութեան ճանապարհ», «Ո՛չ մի լոյս չկայ վառուած», «Չկայ մի ձայն, չկայ քամի, մութ է հիմա», «Թէ մութ, թէ լոյս՝ երկո՜ւսն էլ չկան»։ Առաւօտուն յայտնուեցաւ աւելի սահմռկեցուցիչ մէկ այլ ճշմարտութիւն, Չարենցի երկու բառով՝ «Նաիրին չկայ»։ Իսկ օր մը, արցախեան ազատագրական պայքարի օրերն էին, լռեցին քամանչաներն ու սազերը, խոնարհեցան աշուղներն ու տաղասացները, իսկոյն գլխարկները հանուեցան, տիրեց պահ մը լռութիւն խոր ակնածանքով, որովհետեւ, Խաչիկ Մանուկեանի խօսքով՝ «Բարձունքը մերն է, տղերքը՝ չկան»։
Իսկ այժմ, այս մայրաքաղաքի մէջ կեանքը իր բնական ընթացքը ունի։ «Չկայ»ն կը շարունակէ առօրեային անբաժանելի մասը կազմել, հնչել ամէն օր որպէս դարձուածք եւ խօսքի անոյշ ձեւ։ «Կաս, չկաս՝ մէկ է», «Կար ու չկար», «Թանկից էժանը չկայ», «Այսօր կայ, վաղը չկայ», ապա, յանկարծ բարեկամ մը կը յայտնուի ու կը համոզուիք, թէ առանց «չկայ»ի նոյնիսկ զրոյց սկսելու հնարաւորութիւն չկայ.
- Պարոն դասատու, բարի էք եկել։
- Օ՜, Կարէ՜ն, բարեւ, նստէ, բան մը խմենք։
- Շնորհակալութիւն։ Ո՞նց էք, ի՞նչ կայ-չկայ։
Կը կանչենք մատուցողը.
- Կը ներէք, մեզի երկու հատ լեմոնատ կրնայի՞ք բերել։
- Չկայ։
