Բառ, որ նստիլ չի գիտեր
- Քանի՞ տեղ պիտի տեսնենք… Ամէն տեղ օձեր կան, կ՚ըսեն, ճի՞շդ է… Տեղ տեղ պիտի կենա՞նք լուսանկարելու համար… Տեղ մը կա՞յ որ թթու լաւաշ կրնանք առնել…
Հարցումներու այս տեղին տեղատարափը կու գայ Լարայէն, մեր աշակերտուհին, որ իր 34 դասընկերներով եկած է Հայաստան, հայրենիքը ճանչնալու։ Լարան, որ չի գիտեր, թէ միջնադարեան «Խորխորունի» նախարարական տոհմանունը ինչպէ՛ս եկեր նստեր է իր մականունի տեղ, որոշած է նստիլ վարորդ Արտուշին քով, այնտեղ, ուր սովորաբար ուղեցոյցերը կը նստին։ Ամէն տեղ անընդհատ կը լուսանկարէ իր արմատները գտնելու նպատակով։
Երբ մեր հանրաշարժը երկու շաբաթ շարունակ կը սուրայ հանրապետութեան M1, M4, M12, M20 եւ այլ մայրուղիներու վրայ, մենք ալ առատ ժամանակ կ՚ունենանք մեր տեսած տեղերու եւ «տեղ» բառի մասին խօսելու, ինչպէս նաեւ իր հարցումներուն տեղը տեղին պատասխան տալու։
- Լարա՛, ուղեգրութեան մէջ ներառուած են բազմաթիւ տեղեր. սրբազան տեղեր, քարքարոտ տեղեր, պատմական տեղեր, ազատագրուած տեղեր, նոյնիսկ ականապատուած տեղեր… Մեր երկիրը թէեւ «քարտէզի վրայ արցունքի մի կաթիլ» է, ինչպէս ըսած էր հայկական ժամանակակից բանաստեղծութեան մէջ կարեւոր տեղ ունեցող Յովհաննէս Գրիգորեանը, բաւական ընդարձակ է իր հետաքրքրաշարժ եւ հպարտութիւն ներշնչող տեղերով։
Կը մօտենանք Սարտարապատ։ Սրբազան տեղերէն մէկը, հանրապետութեան ծննդատեղը։ Յուշապատի առջեւ աշակերտները, տեղի եւ ժամանակի լրջութիւնը հասկնալով սկսած են երգել.
«...Աւարայրից ջանք առանք,
այստեղ մի պահ կանգ առանք...»
- «Տեղ» բառը, Լարա, բնիկ հայկական է։
- Ասիկա գիտնալու համար, լեզուաբան ըլլալու պէտք չունինք։ Նոյ Նահապետը Արարատի գագաթէն իջաւ եւ հաստատեց առաջին բնակատեղը։ Լերան լանջին անոր ուռենի տնկած տեղը կոչուեցաւ Ակուռի եւ առաջին իջեւանած տեղն ալ՝ Նախիջեւան։ Այդպէս սորված ենք։
- Ապա այս միավանկը ծածկեց թէ՛ մեր ամբողջ լեռնաշխարհը եւ թէ՝ մեր լեզուն։ Հին մատենագրութեան մէջ արդէն տեղ գտած են «տեղ» արմատով շինուած բազմաթիւ բառեր, ինչպէս՝ «տեղակալ», «տեղակացութիւն», «տեղապահ», «կռուատեղ», «բռնատեղ», «ձեռնատեղ», «ժամատեղ»…
Ստուգաբանականօրէն բառը կապուած է իջեւանելու, հաստատուելու եւ նստելու հետ։ Բունը sedlo բառն է, արմատը sed, որ կը նշանակէ… նստիլ։ Ունի ծննդակից բառեր. հին յունարէն «էլլա» եւ արդի յունարէն «էդրա» նստարան, լատիներէն «սելլա» աթոռ, նստարան, թամբ, անգլերէն «սետլ» տեղաւորուիլ, թամբ, «սիտ» նստիլ, ռուսերէն «սեդլօ» թամբ… Յունական արմատը ծնունդ տուած է cathedral (καθέδρα) միջազգային բառին, որ կը նշանակէ «եպիսկոպոսական նստավայր»։
Մեր յաջորդ սրբավայրը Էջմիածինն է, ուր տեղի կ՚ունենայ միատեղ աղօթք։ Ուղեցոյցը կու տայ տխուր տեղեկութիւն մը. «Պարսիկների շահ Աբասը 1603 թուականին որոշել է մայր տաճարը քար առ քար տեղահանել եւ վերակառուցել Սպահանում՝ գաղթեցուած հայերին նոր բնակատեղիին կապելու համար»։
- Լարա՛, «տեղ» բառը տեղ-տեղ առաւ տեղական ձեւեր, ամէն տեղ նոյնը չմնաց. Զէյթունի եւ Հաճնոյ մէջ՝ դեղ, Տիգրանակերտի եւ Մուսա Լերան վրայ՝ դիղ, Ակնայ, Խարբերդի, Պոլսոյ եւ Ռոտոսթոյի մէջ՝ դէղ, Թիֆլիսի մէջ՝ տիղ… Անոր համար Սայաթ Նովան երգեց… «Վուրտիղ հարսնիք, վուրտիղըն սուգ, վուրտիղ սօյբաթ, խաղ է ըլում՝ վուրտիղ ժամ, վուրտիղ պատարագ, վուրտիղ սիրով տաղ է ըլում…»։
Մէկ այլ օր։ Շրջապտոյտը բառացիօրէն մեզ կը հասցնէ «տեղեր»։ Արագած լերան հարաւային լանջին Լարան կը լուսանկարէ երկլեզու ցուցանակ մը. ՏԵՂԵՐ- TEGHER։ Գետ է, գիւղ եւ վանք։ Ըստ մէկ ստուգաբանութեան այդպէս է կոչուած, որովհետեւ 10-րդ դարուն անառիկ Ամբերդի կայազօրի զինուորները ինջած են հարաւ իրենց ընտանիքներու համար բարեխառն եղանակով բնակատեղի գտնելու համար։ Այս տարածքը տեսեր եւ ըսեր են. «Լաւ տեղեր են» ու բնակավայրը կոչեր են «Տեղեր»։
- Լարա՛, «տեղ» բառը մերժեց մնալ իր տեղը, աճեցաւ աճեցաւ ու դարձաւ բարդ բառ, ածանց բառ, մեր բառապաշատը հասցուց նորանոր տեղեր։ Տեղը տեղին յիշենք օրինակներ. Ականակետղ, անպարատեղի, անտեղական, անտեղի, անտեղիտալի, ատենատեղի, արտատեղի, արօտատեղի, բանակատեղի, բերդատեղի, գերեզմանատեղի, տեղագրել, տեղական, տեղապահութիւն, տեղափոխ, տեղափոխութիւն, զետեղել, ժողովատեղի, լալատեղ, կալատեղ, ճաշատեղ, նստատեղի, նիզակատեղ, ոտնատեղի, պաշտօնետեղ, վրանատեղ, տապանատեղ, տեղացի, տեղաւորել, տեղաբնակ, տեղաշարժ, տեղադրել, տեղազերծ, տեղակայութիւն… Այս բառը, երեւոյթով հեզ ու հանդարտ, հայոց պատմութեան ամենադաժան օրերուն մեր ժողովուրդը առաւ տարաւ տեղերուն ամենամութը, ամենադառնը. «կառափնատեղ» եւ «տեղահանութիւն» ու մեզ դարձուց… «տեղահան» ժողովուրդ։
- Պարո՛ն, մեր տեղանուններն ալ տեղահան եղած են, կ՚ակնարկէ Լարան, երբ անցած քանի մը օրերու ընթացքին նկատած եւ լուսանկարած է այնպիսի տեղանուններ, որոնք երկրի սահմանին արեւմտեան կողմը պէտք է որ ըլլային. Այնթապ, Պարտիզակ, Մուսալեռ, Արաբկիր, Մալաթիա-Սեբաստիա, Զէյթուն, Մարաշ, Սասունիկ, Սիփան, Եդեսիա, Ամասիա...
- Լարա՛, 19-րդ դարու վերջին տասնամեակներուն գիտականօրէն տէր կանգնելու համար մեր տեղերուն, սկսանք հրատարակել ստուար «տեղագրութիւններ» եւ «տեղացոյց» քարտէզներ. «Տեղագրութիւնք ի Փոքր եւ ի Մեծ Հայս», «Տեղագրութիւն Մարմաշինող Վանացն ի Շիրակ», «Տեղագրութիւն Կոստանդնուպոլսոյ եւ իւր շրջակայից յատակագիծ պատկերով Վոսփորի», «Տեղագրութիւն Անի քաղաքին հանդերձ տեսարանցոյց պատկերօք», «Առաջին տեղագրութիւն վիճակին Նիկոմիդիոյ, այցելութեամբ Նաթանեան Պօղոս վրդպ», «Նկարագրական ուղեւորութիւն ի հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի։ Տեղագրութիւնք սարէն եւ ձորէն, հնէն եւ նորէն պիտանի գիտնոց», «Տէրսիմ։ Ճանապարհորդութիւն եւ տեղագրութիւն», «Տեղագրութիւն Վասպուրականի»… Իսկ պատանիներուն համար ամենէն մատչիլին տպուեցաւ 1911 թուականին Պոլսոյ մէջ. «Գամեր։ Փոքրիկ ճամբորդը Արեւելքի մէջ։ Միակ ընթերցարանը հայուն զարդարուած բազմաթիւ նոր տեղացոյցպատկերներով եւ լուսանկարներով։ Համառօտ տեղեկութիւններ Ասիական Թուրքիոյ վրայ եւ օգտակար գիտելիքներ»։
- Պարոն, ես զուր տեղը եկայ Հայաստան։
- Ինչո՞ւ այդպէս կը մտածես։
- Ո՛չ մէկ տեղ Խորխորունիներու համար։
- Համբերէ, քանի մը օր համբերէ։ Այս բառը քեզ դեռ շա՜տ տեղեր պիտի տանի։
(Ուղեւորութիւնը կը շարունակէ գալ շաբաթ)
