ՄԵՐ ՄՇՏԱԴԱԼԱՐ ԲԱՌԸ…
-Հազուագիւտ անուն ունիս։
– Աշխարհի վրայ չորս հոգի կայ իմ անունովս։ Մէկը ե՚ս եմ։
Զրուցակիցս քովս նստած Տերեւն է, այժմ տասը տարեկան աղջնակ մը, որ ծնողքին հետ եկած է իր մեծ եղբօր դասարանի գեղարուեստական յայտագիրը դիտելու։ Քնարերգական բանաստեղծութիւններու նուիրուած ընտանեկան երեկոյ մըն է ան, անունը՝ «Պտոյտ մը հայկական քնարերգութեան մէջ - Մեր սիրոյ տերեւաթափը»։ Աշակերտները պիտի նուագեն մեղմ մեղեդիներ եւ պիտի արտասանեն քնքոյշ քերթուածներ։ Աշնանային նուէր մը՝ ծնողներուն։ Ներշնչումը եկած է Սուզաննա Պետրոսեանի «Տերեւաթափ» երգէն, որ կը լսուի սրահին մէջ ու ջերմօրէն կ՚ողջունէ հիւրերը։ Աշակերտները յայտագիրին յարմար պատկեր մըն ալ ստեղծեր են- անոնք բեմը զարդարեր են դեղնած տերեւներով։
– Տերե՛ւ, «տերեւ» բառը յայտագիրին մայր դերակատարն է։ Անշուշտ կանաչ տերեւն է կենսունակը, բայց այսօր յաճախ պիտի լսես «հողմավար», «դեղնած» ու «դալկած» ածականները։ Նաեւ, «տերեւ դարձած» պիտի տեսնես երիտասարդ բանաստեղծ մը։
Մարեցան լոյսերը։ Դասարանի աշակերտուհիներէն Նանօրի մատներէն այժմ կը հոսին Տիգրան Մանսուրեանի մեղեդիները, իսկ Նարեկը կ՛արտասանէ տէրեանական պատառիկներ. «Տերեւները դեղին, պատեցին իմ ուղին», «Տերեւները հողմավար… Արցունքները քո գոհար»… Նարեկը յուզիչ գտած է Տէրեանի երաժշտականութիւնը եւ անոր ստեղծած գրական պատկերները։ Ահա թէ ինչո՚ւ փափաքեր է այս գործերը արտասանել։ Թող յայտագիրը շարունակէ ու մենք քիչ մը խօսինք «տերեւ» բառի վերաբերեալ։
«Տերեւ» բառը չծնաւ հայկական հողի վրայ։ Ըստ լեզուաբաններու՝ անիկա ունի ասորական արմատ։ Ե. դարուն, նախ 25 «տերեւ»ներ յայտնուեցան Աստուածաշունչին մէջ։ Հոն տեսանք նաեւ «տերեւաթափ», «տերեւալից» եւ «տերեւախիտ» բառերը։ Աւելին՝ Յայտնութեան գիրքին մէջ հասունացաւ կեանքի ծառի գաղափարը, ուր «… ծառի տերեւը բուժման համար» էր։ Ապա, «տերեւ» գոյականը եղանակ առ եղանակ աճեցաւ ու դարձաւ դալար ու բազմաթերթ։ Այս բառը՝ նուրբ եւ արծաթափայլ, մեզի տուաւ բանաստեղծութիւն բուրող 115 բառերու փունջ մը։ Յարգելի ընթերցող, կը խոստանամ, օր մը այդ բառերը ներկայացնել յատուկ յօդուածի մը մէջ։ Իսկ այսօր գոհանանք տասը պատկերալից բառեր պոկելով. տերեւաբեր, տերեւաքաղ, տերեւազգեստ, տերեւազարդ, տերեւաթափ, տերեւալից, տերեւախիտ, տերեւախոյր, մշտատերեւ, տերեւածածկ, դեղնատերեւ, ոսկետերեւ...
Մեր մայրենին զարդարուեցաւ նաեւ պատկերալից արտայայտութիւններով. «աշնան տերեւ» (թոյլ, անօգնական, անոյժ), «տատանիլ որպէս զտերեւ», «տերեւ չանկանի թէ Աստուած չկամի», «տերեւի պէս դողալ»- սաստիկ վախնալ, վախէն դողալ։
Աշակերտներէն Արինը, Վահէն եւ Լօրէնին նախընտրած են Սահեան, Վարուժան եւ Մեծարենց արտասանել։ Նանօրը այժմ կը նուագէ Պապաճանեանի «Էլէկիա»ն ու մեր ականջներուն մէջ կը շշնջան տխրաշունչ տողիկներու շարան մը. «Քամու համբոյրից դողաց մի տերեւ», «Երկու տերեւ մոլոր… ուղիներում ոլոր», «Կուսագեղ գլուխիդ վրայ կ՚արտասուէ տերեւաթափ վարդէնիս», «Աշնան թախծալի երգով օրօրուած, հողմը փռում է տերեւներ դեղին», «Տերեւի տեսիլն աղփուն»... Յայտի է, չէ՞ սրտաբեկ աշուղներ անոր դալուկ թերթերուն նայեցան տխրօրէն ու «տերեւ» բառը ընդունեցաւ փոխաբերական իմաստներ՝ «մենութիւն», «բաժանում», «հեռացում», «կանխահաս մահ»։
«Տերեւ»ը սիրեց մեր երկիրը, ընտելացաւ եւ տեղայնացաւ։ Հայոց գաւառներու եւ բարբառներու մէջ առաւ իւրայատուկ տեսք… Զէյթունի մէջ ծառերէն ինկան «դիյիվներ», Մուսա լեռ աշուն եկաւ եւ կարմրեցան գիւղամիջի սօսիի «դիրիվները», Ագուլիսն ու Թիֆլիսը ամէն գարուն պճնեցան «հազարատիրիվ» ծառերով, Շուշիի Ս. Ամենափրկիչ եւ Գորիսի Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցիներու գմբէթներուն տակ խշշացին «տիրէվներ», Ռոտոստոյի եւ Խարբերդի մէջ երազկոտ օրիորդիկներ իրենց օրատետրերուն մէջ պահեցին «դէրէվներ»՝ որպէս առաջին սիրոյ յիշատակ, իսկ ամէն գարուն Ջուղայի այգիները ծածկուեցան «տիրեվներով»։ Երեք ընտիր տերեւներ ալ յայտնուեցան հայկական գրատպութեան ճիւղերուն վրայ. «Աշնան տերեւներ կամ գաղտնիք երիտասարդաց եւ պատանեաց», Կ. Պոլիս, 1873, «Առաջին տերեւք», Կ. Պոլիս, 1877, «Ինչպէս տերեւները ։ Կատակերգութիւն չորս հանդէսով», Վենետիկ, 1901։
Սակայն, յարգելի ընթերցող, համաձայն էք, չէ՞, «տերեւ» բառը դարձաւ աւելի դալար, աւելի կենսայորդ, երբ բանաստեղծներ անոր շուքի տաղ երազեցին սէրը եւ ողջունեցին ջերմ գարունը։ Այդ նուրբ գրիչներու ամենէն հիներէն մէկն է 14րդ դարուն ապրած Ստեփանոս Վարագեցին. «Աշուն էր եւ եղաւ գարուն / ու ցամքաւ ձունն սարերուն, / Ծառերն ամէն փթթան / ու տերեւ հագան գունզգուն»։ Նոյն դարուն անյայտ տաղասաց մը «տերեւ»ի մէջ մարգարէներ տեսաւ. «Ծաղկեցաւ ծառն կենաց… / Տերեւն ամէն արփիափայլ՝ / Սուրբ մարգարէքն էր»։ Միջնադարուն, ի՜նչ ազնիւ պատկեր, եարի երեսը եւ վարդի տերեւները նոյնացան։ Ահա ժողովրդական հնագոյն երգերու տողիկներ. «Իմ եարս ալ ի դուրս ելաւ, կարմիր էր զէտ (նման) վարդի տերեւ», «Երեսն է վարդի տերեւ որ նռան կարմիր գոյն ունի», «Առաւօտուն դիպէր արեւ, իջնում ու տամ յեարիս բարեւ, կու նմանի վարդի տերեւ. Իմ սիրելի»։ Իսկ վերջին պատկերը քաղեցի Ակնայ անտունիէ մը. «Զիմ եարն իսմէ զատեցին, թոռմեցայ զէտ վարդի տերեւ»։ Ակն քաղաքը, քնարերգակ բանաստեղծներու ծննդավայր, ծնունդ տուաւ նաեւ Ատոմ Եարճանեանին։ Եփրատի ափին, տերեւներու զովութեան մէջ ան երազեց ու յօրինեց՝ «տերեւ» բառին տուաւ դալկահար իմաստներ. «Ահաւասի՚կ դեղին տերեւ մը ճակտիս վրան ինկաւ վար, / Խորհրդանի՞շն է մահուանս, թէ՞ պսակումը հաւատքիս...», «...Թերեւս վերջին տերեւն էր ժանտատեսիլ ճակատագրին, որ մեր վրան ինկաւ վար»։ Պետրոս Դուրեանը համոզուած էր, որ ի՛նքն էր այդ դալուկ տերեւը. «Հառաչ մ՛եմ հեծող նոճերու մէջ սեւ, / Թափելու մօտ չոր աշնան մէկ տերեւ»։ Զահրատը «տերեւ» բառի մէջ տեսաւ Կոմիտաս վարդապետի ստեղծագործ մշտադալար ոգին
Տերեւ կայ
Իր երգերուն մէջ բողբոջուն տերեւ կայ
Տերեւ կայ շոգ ամառներէն վերապրող
Ու աշնան հետ ոսկի դարձած տերեւ կայ
Բեմ կու գայ Շանթը։ Ան հիացած է Նահապետ Քուչակի սիրային «հայրեն»ներուն։ Իր դասընկերուհիին՝ Նայիրիին նայելով կ՚արտասանէ։
«Աչերդ է ծովէն առած,
եւ ուներդ է ի թուխ ամպէն.
Այդ քո պատկերքդ սուրաթըդ
ի վարդին կարմիր տերեւ»ն»։
Աւարտին կը հասնի «Պտոյտ մը հայկական քնարերգութեան մէջ» յայտագիրը։ Սրտի խօսք մը պիտի կ՛եզրափակէ երեկոն։ Աշակերտները բեմ կը վերադառնան ու միաշունչ կը հնչեն - յարմար տեսած են Ստեփան Զօրեանի միտքերը. «Իր մայրենի լեզուն վատ իմացողը կէ՚ս մարդ է, չիմացողը՝ թշուառ, ծառից ընկած մի տերեւ, որ տարւում է ամէն մի պատահական քամուց»։
– Տերե՛ւ, երբ մեծնաս՝ ծա՞ռ պիտի դառնաս- կը կատակեմ։
– Ո՛չ, ես կ՚ուզեմ մշտադալար մնալ։
Հրաժեշտի մեղեդին ալ «Տերեւաթափ» երգն է, այս յայտագրի ներշնչումը։ Կը լսենք ու հրաժեշտ կու տանք.
«Իմ պատուհանից այն կողմն է տերեւաթափ,
Մի աշուն, մի տխուր տերեւաթափ»։
