ԿԱՊՈՅՏ
Գոյներուն ամենէն թեւաւորը -բառացիօրէն-
Շարունակութիւն՝ թիւ 201 յօդուածի։
Կը հասնինք Հայրավանք։ Հանրաշարժէն դուրս՝ մեզ կը սթափեցնէ զովութիւնը։ Բոլորս կը ներշնչենք թարմութիւն տուող լեռնային անապակ օդը։ Կը նկատենք, թէ Արագածի փէշերէն մինչեւ Սեւանայ լիճ ինչքան փոխուած են նաեւ բնութեան գոյները։ Երբ Արուճի մէջ դեղին-սրճագոյն էր համայնապատկերը, Սեւանի երեսէն մինչեւ հանդիպակաց ափերը, կապոյտն է իշխողը իր բոլոր նրբերանգներով, -լազուարթը, ծաւին, խաժը, լուրթը եւ ասմազունը-, իսկ դէպի երկինք՝ մութ ամպերու շերտեր են՝ կապարի մոխրագոյն-արծաթագոյն նշոյլներով։
Կ՚ուղղուինք եկեղեցի ու կը դիտենք քառակոնք գմբէթը, որու մասին շատ լսած ենք։ Հիասքանչ։
-Հայկական ճարտարապետութեան եզակի նմոյշներէն է այս եկեղեցին, -կը սկսի բացատրութիւններ տալ մեր ուղեցոյցը, եզակի՝ իր գմբէթով եւ շինարարական լուծումներով։
-Եզակի՝ նաեւ իր ժողովրդական աւանդութեամբ, թէ ինչո՛ւ կոչուած է «Աղաւնու վանքը»։
-Այո, այդ յուզիչ պատմութիւնը... Լենկթիմուրի արշաւանքներու ժամանակ, եկեղեցի մտած հազար-հազարաւոր հայեր ծերուկ Հայր Օհանի աղօթքով ու Վերինի կամքով աղաւնիներ կը դառնան ու լուսամուտներէն դուրս՝ կը թեւարկեն դէպի իրենց լեռները կրկին։ Այդ օրուընէ եկեղեցին կը կոչուի «Աղաւնու վանքը»։ Աշակերտները հիմա՞ պիտի արտասանեն։
-Քիչ վերջ։ Շրջապատը նախ վայելեն, ներշնչուին։
Աշակերտները աւարտած են եկեղեցին ու անոր գեղեցիկ գմբէթը լուսանկարելու արարողութիւնը։ Լճափ կ՚իջնեն կոնքեր, խեցիներ գտնելու յոյսով։ Իսկ մենք առիթը կ՚օգտագործենք թէ՛ զանոնք դիտելու եւ թէ՝«կապոյտ» գոյնի, աղաւնիներու եւ աւանդութիւններու մասին զրուցելու։
-Պարոն ստուգաբանութիւն, այս երկիրը իր գոյներով, պատմութեամբ եւ իր աւանդութիւններով միութիւն մը կը կազմէ։
-Առասպելներու այս աշխարհագրութենէն անբաժանելի է նաեւ ստուգաբանութիւնը։ Առնենք «կապոյտ» բառը։ Ինչպէս Թիմուրը, այս գոյնն ալ թեւեր առաւ արեւելքէն, եկաւ ծուարեցաւ մեր լեզուի հիւրասէր բոյնին մէջ։
-Թեւեր առնել, բոյն, ծուարիլ... Պարոն ստուգաբանութիւն, կը գործածէք բառեր, որոնք առնչութիւն ունին թռչնազգիներու հետ։
-Անկասկած։ Որովհետեւ, մեր սիրելի, ազնիւ «կապոյտ»ը կը նշանակէ... աղաւնի։ Բունը «կապօյտ» է, պահլաւերէն փոխառութիւն մը, որուն ծնունդ տուած է սասնկրիտ «կապօյտա» բառը,- աղաւնի, աղաւնագոյն, կապտագոյն, գորշակապոյտ։ Պահլաւերէն «kabodar, kapodar» եւ պարսկերէն «kaputar» բառերը կը նշանակեն... աղաւնի։ Իսկ մեր «կապուտակ» ածականը, ուղղակի պարսկերէն փոխառութիւն է եւ կը նշանակէ աղաւնիի կապոյտ-գորշ գոյն ունեցող։
Ուղեցոյցը իր մատներուն ներած արագութեանբ իր բջիջային հեռաձայնին վրայ կ՚որոնէ վերջին բառերը, որպէս նկարներ։ Աղաւնիներ, հնդկական եւ պարսկական կայքէջերու կողմէ տեղադրուած միլիոնաւոր աղաւնիներ...
-Բազմածին բառ մը չեղաւ «կապոյտ»ը. հազիւ տուաւ քանի մը բարդ եւ ածանց բառ. կապուտիկ, կապուտակիլ, կապտագոյն, կապտերանգ, կապուտքար, կապուտագլուխ, կապտիլ... Ամենամեծ յաջողութիւնը եղաւ անուանել մեր լեռնաշխարհի մեծագոյն լիճերէն մէկը. «Կապուտան ծով»։ Թէեւ կապոյտը կապոյտ էր ամէն տեղ, բայց ամէն բարբառ ինքնուրոյն հնչիւն մը տուաւ անոր։ Վանեցիները ունեցան կանաչ-կապոյտ աչքերով կատուներ։ Ակնցիները, սեբաստացիները եւ պոլսեցիները նայեցան երկինք, -կամ իրենց սիրածի աչքերուն-, ու ըսին՝ գաբուդ, մշեցիները եւ ալաշկերտցիները ըսին՝ կաբուդ, խարբերդցիները ըսին՝ գաբօդ, երեւանցիները ըսին՝ կապիտ, հաճընցիները ըսին՝ գաբիդ եւ Մուսա լերան երկինքը դիտողները՝ գաբբէդ։ «Կապոյտ»ով ունեցանք պատկերալից դարձուածքներ. «Կապտին տալ»- կապոյտ երեւալ, կապոյտ դառնալ, ինչպէս՝ լերկ ժայռերը, լեռները, «Կապոյտ Ածուխ»- քամիի շարժիչ ոյժը, ուժանիւթի արտադրութեան մէջ, «Կապոյտ Արիւն»- ազնուական, «Կապոյտ Գիշերներ»- սեռական չափազանցութիւն, ցանկամոլութիւն, ցոփութիւն, շուայտութիւն։
-Շատեր համոզուած են, թէ կապոյտը գոյներուն ամենէն ազնիւն է, ամենէն համեստը։
-Եւ Չարենցի գրչին տակ՝ նաեւ կոյսի մը անմեղութիւնը։ «Ծիածան» բանաստեղծութիւնն է.
Լուսամփոփի՜ պէս աղջիկ՝ Աստուածամօր աչքերով,
Թոքախտաւոր, թափանցիկ, մարմինի պէս երազի.
Կապո՜յտ աղջիկ, ակաթի ու կաթի պէս հոգեթով,
Լուսամփոփի՜ պէս աղջիկ...
Աշակերտները կը վերադառնան։ Տաճարին մէջ կը սկսին հատուած առ հատուած շունչ տալ Թումանեանի բառերուն։ Նախերգանքը՝ գորշ, մոխրագոյն նկարագրութիւնը 1384 թուականի Հայաստանին.
Լենկթիմուրն եկաւ, հուրն ու սուրն եկաւ,
Անօրէնն եկաւ, եկա՜ւ ու եկա՜ւ.
Հաւաքեց, կիտեց մեր ազգը Հայոց,
Փաթաթեց, պատեց, ինչպէս վիշապ-օձ։
Ապա, աւազակին չար գործէն խռոուած Հայր Օհանի առաջին հրաշքը.
Աղօթքը կիսատ դուրս եկաւ վանքից,
Իջաւ Սեւանայ երեսը կապոյտ,
Ու քըրթմընջալով, միամիտ, անփոյթ,
Էն վէտ-վէտ, ծըփուն ջըրերի վըրայ
Ցամաք ոտներով գընում էր ահա։
Զարհուրած Թիմուրը ի զուր Հայր Օհանին կ՚առաջարկէ գանձ, իշխանութիւն եւ փառք. Այլ է ալեւոր ծերունիին ուզածը.
- Ժողովուրդ կ՚ուզե՞ս... լա՛ւ, լինի էդպէս։
Էս վանքովը մին ժողովուրդ տամ քեզ,
Գընա ինձ համար աղօթք արա, ծե՛ր։
Կ՚աղօթէ Հայր Օհանը, կը կատարուի երկրորդ հրաշքը.
Մեր Հայր Օհանը՝ աղօթքի չոքած,
Աչքերն երկընքին, միրուքն արցունքոտ.
Ով որ հայ ազգից մըտել է իր մօտ,
Իր սուրբ աղօթքով, կամքով Վերինի,
Փոխել է իսկոյն, դարձրել աղաւնի,
Բաց պատուհանից թողել ամենքին,
Թըռցրել դէպ իրենց լեռները կըրկին...
Օրը կը վերջանայ։ Կը վերադառնանք հանրաշարժ։ Պատուհանէն դուրս, նուաղող լոյսի հետ բոլոր երանգները կը նուազին սեւ եւ մոխրագոյնի։ Մեր վարորդը, Պարոն Արտուշը, կը բանայ ձայնասփիւռը։ Հիմա Խաչատուր Աւետիսեանի «Կապոյտ թռչուն» երգն է, որ կ՚ընկերակցի, կ՚օրօրէ բոլորը.
Բարի լոյսի կապոյտ թռչուն,
Ախ դու կարծես սիրտն ես իմ,
Որ ճախրում ես երգով թռչուն
Դէպի իմ կոյս սիրելին...
