Բառ մը, որուն տակէն շատ ջուրեր անցան
Կամուրջ 33 կամարով։ Նրբակերտ գեղեցկութիւն մը իսկական։
- Համաձայն եմ, վարդապետ։ Գեղեցկուհիի մը սպիտակ վիզը զարդարող ոսկեայ մանեակի նման՝ այս կամուրջը կը զարդարէ Պարսկաստանի ամենագեղեցիկ քաղաքը։
1853 թուականի ամրան, հակառակ իր բարձր դիրքին, շատ շոգ էր Իսֆահանը։ Մինչ քաղաքի բնակիչները շահերու շինած հանրային պարտէզներու մէջ եւ անուշ ջուրերով լեցուած աւազաններու շուրջ զովութիւն կը փնտռէին՝ Կ. Պոլսոյ Անտոնեան ուխտէն հայր Վրդանէս Վրդ. Եիւզիւքճեանը, քաղաքը կիսող Զայէնտէ գետի եզրին սկսած էր գծագրել հռչակաւոր Սիոսէ կամուրջը։ Զինք գտած եմ ծառի մը շուքին, կարպետի մը վրայ նստած։ Գլուխին ունի այծի կամ ոչխարի բուրդէ բրգաձեւ սեւ փափախ։ Ուսին առած է մինչեւ ոտքերը իջնող երկարաթեւ սեւ վերարկու։ Իսկ ոտքին կայ կրունկը բաց սեւ կաշի մուճակ՝ վեր ցցուած սուր քիթով։ Սիոսէի վեհաշուք տեսարանը եւ վարդապետին գծագրութիւնը առիթ կու տան, որ մեր զրոյցը սկսի հոսիլ «կամուրջ» բառի եւ հայակերտ յայտնի կամուրջներու ուղղութեամբ։
- Պարոն ստուգաբանութիւն, Իսֆահանը ունի 11 կամուրջ։ Ամենէն երկարը եւ ազգիս համար ամենէն կարեւորը Սիոսէն է, որ քաղաքը կը միացնէ հայկական Նոր Ջուղա թաղին։ Շինութիւնը սկսեր է 1599 թուականին եւ վերջացեր՝ 1602-ին։
- Եւ երկյարկանի է, կը տեսնեմ։
- Վերնայարկը թէյարաններ են։ Կամուրջին հիմունքը տաշածու քարերով է։ Եւ այդ քարէ հիմանց վրայ եփած աղիւսով կառուցուած է բովանդակ կամուրջը։
- Ի՛նչ հաճելի է լսել ստոյգ գիտելիքներ։ Մինչդեռ, նոյնը կարելի չէ կրկնել «կամուրջ» բառի համար։ Վարդապետ, բազմաթիւ լեզուաբաններ փորձած են գտնել անոր հիմունքը։ Ապարդիւն։ Գիտենք միայն, թէ բնիկ հայկական է ու զայն կարելի է համեմատել յոյներու «եֆիրա» բառի հետ, որ կը նշանակէ պողոտայ եւ կամուրջ։
- Իսկ պարսկերէնի պարզ ծանօթութիւն մը պիտի բաւէր այս կամուրջին անունը հասկնալու. «Սի»՝ երեսուն, «սէ»՝ երեք։ Ուստի «սիոսէ» բառացի կը նշանակէ 33, քանի որ կամուրջը ունի 33 կամար։
- Վարդապետ, հակառակ անոր, որ կամուրջները իրենց պատմութիւններով եւ աւանդութիւններով մեզ հեռաւոր անցեալի կը կապեն, որպէս բառ՝ «կամուրջ»ը շատ ճամբայ չէ կտրած։ 5-րդ դարուն Աստուածաշունչի թարգմանութեան մէջ հազիւ երկու-երեք անգամ գործածուեցաւ։ Իսկ յաջորդող դարերուն ալ չճիւղաւորուեցաւ։ Հազիւ ձեռքի մատներուն չափ ածանց եւ բարդ բառ միայն. կամրջակ, կամրջագործ, նաւակամուրջ, կամրջասիւն, կամրջախել եւ կամրջակալ։ Եւ ունինք գեղեցիկ մէկ երկու բառակապակցութիւն ալ. «Պսակ կամրջի», «շարժական կամուրջ», «կախաղանու կամուրջ», «լարապինդ կամուրջ», «կամուրջ արկանել», «կամուրջ կապել», «կամուրջ կամարակապ», «կամրջող զօրական», «մազէ կամուրջ»՝ վտանգալից ճանապարհ, «կամրջի վրայ պար գալը բռնել»՝ վտանգաւոր խաղ խաղալ կամ քայլ առնել։
- Իսկ ես Պոլիսէն մինչեւ Իսֆահան անցայ հոյակապ կամուրջներէ, որոնք դարերու դիմացած ամուր շինութիւններ էին, եւ անոնց տակէն շատ ջուրեր անցեր էին։ Նախ պէտք է որ յիշեմ Մշոյ Սուլուխ կամուրջը Արածանի գետի վրայ, որ կառուցուած է 867 թուականին, Սուլուխ անունով հայ վարպետի կողմէ։ Երբ Ղարս հասայ, որպէս ուխտաւոր՝ պէտք էր որ անցնէի Վարդանի կամուրջէն։ Իսկ ճամբաս երբ դէպի հարաւ ուղղեցի, գիշերեցի Խլաթի եւ Դատուանի միջեւ հիւրասէր Կամուրջ գիւղի մէջ։ Իսկ Տաթեւի վանքը այցելած հոգեւոր եղբայրներս կը պատմեն զարմանալի հրաշքի մը մասին. «Սատանի Կամուրջ»։ Որոտան գետի վրայ բնական կամուրջ՝ սառած լաւայէ։
- Իսկ «կամուրջ» բառը վարդապետ, ի՛նքը հոսեր անցեր է մեր գրականութեան մէջէն։ Վանայ լիճի Կամուրջէն ո՛չ շատ հեռու, Նարեկ գիւղի մէջ Ս. Գրիգորը խօսեր է հոգեւոր կամուրջներու մասին. «Կենդանութեան կամուրջ», «Կամուրջ ցանկալի», «Կամուրջ խախտեցեալ»… Իսկ լիճի արեւելեան կողմը Խառակոնիս գիւղի մէջ, սիրոյ կամուրջներ անցեր է Նահապետ Քուչակը։ Մեր աշուղը ո՛չ թէ ուզեր է հասնիլ Վերինին, այլ փորձեր է իր սիրածը փախցնել համբոյրի մը համար.
«Էրնեկ ես անոբր կու տամ, որ առեր իւր եարն է փախեր,
Ոնց որ ըզկամուրջն անցեր, ջուրն ելեր, զկամուրջն է տարեր.
Ձընիկ - եղեմնիկ եկեր, զոտուընուն հետքն է կորուսեր.
Առեր, ի պաղչան մըտեր, ցորեկով զդընչիկն է պագեր»։
Քուչակին եարը ունեցեր է բարեգործ հայր, որ կապեր է շատ կամուրջներ։ Իսկ աղջիկն ալ բարիք մը գործէ՞...
«Քո հարն ալ շատ վարձկ արեր, շատ կարմունճ կապեր գետերուն.
Դուն ալ մէկ վարձկունք մբարա, պագ մը տուր դընչիդ մօտերուն»։
- Պարոն ստուգաբանութիւն, մեր սիրելի Քուչակի մասին ժողովուրդը ունի բազմաթիւ աւանդութիւններ։ Ահա մէկը. Թուրքական սուլթանի տիկինը անբուժելի հիւանդութեամբ կը տառապի։ Քուչակը իր երգերու մոգական զօրութեամբ կը բուժէ զայն։ Սուլթանը Կոնստանդնուպոլսէն մինչեւ Խառակոնիս կառուցել կու տայ քառասուն եկեղեցի, քառասուն մզկիթ եւ քառասուն կամուրջ։
Եիւզիւքճեան վարդապետը կը վերջացնէ գծագրութիւնը.
- Պարոն ստուգաբանութիւն, առաքելութիւնս է Պարսկաստանի երեւելի շինութիւնները նկարագրել եւ գծագրել։ Ս. Ամենափրկիչ վանքը, Սրբոյն Միանսայ եկեղեցին, Մուրատենց եկեղեցին, Խաճու կամուրջը, Մարնուն կամուրջը... Իսկ հիմա՝ Սիոսէն։
- Բոլորը գիրքի մը մէջ կը մտածէ՞ք ամփոփել։
- Անկասկած։ Երբ վերադառնամ Պոլիս այս գործը կը վստահիմ Յովհաննէս Միւհէնտիսեանի տպարանին։ Գիրքի անունն ալ որոշեր եմ. «Նկարագրութիւն Պարսկաստանի Երեւելի Շինուածոց»։
- Անհամբեր կը սպասեմ անոր հրատարակութեան։ Վարդապետ, թէյ մը չխմե՞նք Սիոսէյի վրայ։
- Պարսկական թունդ թէյ։ Լաւ գաղափար։ Ու ես ձեզի կը պատմեմ Իսֆահանի ուրիշ մէկ հրաշքի՝ «Մանկանց Բեթղէհէմ» եկեղեցւոյ մասին։
