Այդ ե՞րբ եւ ինչպէ՞ս գոյացաւ մեր ժողովուրդի մէջ հիասթափութեան հոգեբանութիւնը։ Մենք՝ որ պատմութեան ամենաթէժ պայմաններու մէջ յաջողեցանք վերընձիւղուիլ դժոխային պայմաններէ, մենք՝ որ չէինք ծնկաչոքած ամենահզօր արհաւիրքներուն դիմաց, ինչպէս եղաւ որ այսօր մատնուած ենք պարտութեան հոգեբանութեան։ Չենք կարողանար թօթափել մեր վրայ ինկած այդ թանձր յուսալքութեան փոշին։
Յատկապէս զարթօնքի շրջանին ձեւաւորուած գիտակցութիւնը պէտք էր օգներ մեզ, որպէսզի ազգովին յաջողէինք միասնական կամք դրսեւորելու եւ այդ կամքին պահանջածը գիտակցաբար կիրարկելու։ Ցաւօք կը տեսնենք որ բաւական հեռու ենք այդ կարողութենէն։ Հարիւր տարուայ մեր պատրաստութիւնը կարծես յանկարծակի կերպով ցնդած ըլլար այս նոր մարտահրաւէրներուն դիմաց։ Եղածը նոյնիսկ ամօթալի է։ Ամօթալի է այնպէս, ինչպէս որ արեւմտեան կողմն աշխարհէն մարդիկ կը յանդգնին մեր գոյութիւնը իսկ հարցական տեսնելով։ Այս սիւնակին մէջ անցեալին ալ բազմիցս գրեցինք, որ եղածը Պոլսոյ հայութեան հաշուին հետզհետէ արժանապատուութեան խնդիր մըն է։ Նախորդ շաբթու մէջ Յարութ Սասունեանի յօդուածը ճիշդ ալ այս իրողութիւնն է որ օրակարգի կը բերէ։ Այդտեղ կը խօսուէր այս աթոռի անցեալին գահակալներուն ձեւով մը պետութեան երաշխիքներ փոխանակելով այդ աթոռին բարձրանալու վարկածին մասին։
Բոլորս գիտենք թէ Պոլսոյ պատրիարքական աթոռի գահակալներուն ուղղուած նման ցեխարձակումը միայն մէկ նպատակ ունի, մրոտել Պոլսոյ հայուն արժանիքը։ Այս հաստատումը ինքնաբերաբար տեղի կու տայ հարցումի մը՝ ինչո՞ւ։ Այս կամ, այն սփիւռքահայը ինչո՞ւ կարիքը զգայ ներկայ պոլսահայութիւնը մրոտելու։ Կարծեմ այս հարցումին պատասխանը աւելի լաւ գիտեն բոլոր այն պոլսահայերը, որոնք անցեալին այս կամ այն ձեւով մատնուած են իբրեւ թէ ազգայնական շրջանակներու արհամարհանքներուն։ Նման զրպարտութեան ետին պիտի ըլլայ միայն մէկ գործօն, որն է սեփական հողի վրայ գոյութիւնը շարունակելու իրողութիւնը։ Մենք իրաւ ալ կրնանք հասկնալ այն բարդոյթը, որ կը ծագի հայրենի երկիրը լքելէ։ Դասալիք եղողը ստիպուած է ինքզինք արդարացնել այն համոզումով թէ իր լքած երկրին մէջ այլեւս հնարաւոր չէր իբրեւ հայ գոյատեւել եւ լոկ այդ պատճառաւ է որ հեռացած է հայրենի երկիրէն։ Բայց երբ իբրեւ փաստացի իրողութիւն պիտի տեսնէ այդ նոյն երկրի մէջ ծառացած բոլոր դժուարութիւնները յաղթահարելով գոյատեւող մարդիկ ակամայ պիտի տարուի ցեխարձակումի առթած արդարացումին։
Մենք առաջին անգամ չէ որ կը հանդիպինք նման երեւոյթի։ Նոյնիսկ ժամանակի ընթացքին սկսած ենք որոշ հանդուրժողականութիւն ալ ցուցաբերել այս սխալ մերձեցումին դիմաց, բայց հետզհետէ խնդիրը կը վերածուի ամբողջ հասարակութիւն մը զրպարտելու եւ այդ պահուն այլեւս չենք կրնար պահել մեր հանդուրժողականութիւնը, նոյնիսկ իրաւունք չենք գտներ այդ հանդուրժողականութիւնը ցուցաբերելու։
Ճիշդ է որ դժուար օրերէ կ՚անցնինք, սակայն այդ չի նշանակեր որ ցանկացողը իր ուզած եղանակով հալածէ ամբողջ համայնք մը։ Ո՛չ, այդքանը աւելի է, մեզ՝ հանդուրժողութեան այսքան փորձ կուտակածներուս համար անգամ։ Մենք այս անելն ալ կը կոխկռտենք եւ կը շարունակենք մեր երթը դէպի պայծառ ապագայ։
Պատմութեան էջերը կը գրուին մեր կեանքի տեւողութենէն շատ աւելի երկար ժամանակահատուածի մէջ։ Ուրեմն իրաւունք չունինք միայն պահը դիտելով այսքան ծանր հետեւութիւններ քաղելու։ Կու գայ օրը, կու գայ պահը ամէն ինչ ալ աւելի յստակ կը դառնայ եւ կը տեսնենք, որ այս օրերու սա խառնաշփոթ ալեկոծումները դոյզն իսկ նշանակութիւն չեն ունենար անցնող հսկայ ուղիին մէջ։
