Պատերազմ, ընտրութիւններ, համաճարակ, սահմանագծում, սահմանազատում, նոր սահմանադրութի՞ւն... Ի՞նչ կերպ ստացաւ Հայաստանը։ Կերպարանափոխուեցաւ անոր դիմագիծը եւ ապրելակերպը։ (Կարելի է ապրիլ սփիւռքի մէջ ու դեռ նկատել այդ բոլորը։) Յարգելի ընթերցող «կերպ» բառի համառօտ ուսումնասիրութիւն մը պիտի բաւէ, որ մենք բոլորը ըմբռնենք։ Ուստի, այսօր ձեզ կը հրաւիրեմ ականջ տալ «կերպ» բառի լաւ կազմակերպուած պատմութեան ու հաղորդակից ըլլալ հայ ազգի ընդունած բազմաթիւ կերպարանքներուն հին ու նոր։ Ձեզ կը վստահեցնեմ, «կերպ»ը չէ՛ միապաղաղ, միօրինակ, կամ՝ միակերպ։ Այդ միավանկը ունի հարուստ անցեալ՝ անակնկալներով լի։
Պահլաւերէն ծագում ունի «կերպ» բառը։ Բունը՝ kerp, որ կը նշանակէ «մարմին, ձեւ»։ Ունի լատիներէն նոյնիմաստ զարմիկ՝ corpus։ Մեր հիներու համար ան նաեւ արտաքին տեսք էր, տարազ, որակ եւ որպիսութիւն, անձնաւորութիւն, դէմք եւ երես։ Սուրբ Գիրքի թարգմանիչները, Ագաթանգողոսը, Փարպեցին, Շիրակացին եւ այլ մատենագիրներ բառիս տուին այլ եւ այլ կերպեր, - բոլորը խիստ պատկերալից եւ հայու երեւակայութեան փայլատակումներ - , ինչպէս՝ լուսակերպ, իգակերպ, գիշերակերպ, կայսերակերպ, սքանչելակերպ, բիւրակերպ եւ ձիւնակերպիկ։ Հայ պատմագիրներու երկերու մէջ նկարագրուած են նաեւ մեր Լեռնաշխարհը ոտնակոխած «Մարդակերպ անասուններ» եւ «Անասնակերպ մարդիկ»։
Ոսկեդարուն բառը ստացաւ դարձուածքի երեւոյթ, ինչպէս՝ «կերպս ի կերպսէ զանազան ձեւերով, «ի կերպս կերպս առնել» նոր ձեւ ստանալ։
«Կերպ» բառով հայը իր միտքերը արտայայտեց լայնօրէն։ Անոր հետ շինուած բառերու թիւը կը հասնի 250ի։ Պատկառելի թիւ մը պարզ միավանկի մը համար։ Այդ բառերով, կասկած չկայ, թէ կարելի է առձեռն բառարան մը պատրաստել։ Սակայն, չեմ ուզեր ձեր ժամանակը շահագործել։ Ուստի, յիշեմ այն բառերը, որոնք գրական գործածութիւններ ունեցան։ Որպէսզի յօդուածս մնայ կազմակերպուած, նախ յիշեմ անասուններու անուններով շինուած խումբը. աղաւնակերպ, թռչնակերպ, օձակերպ, աղուեսակերպ, արջակերպ, առիւծակերպ եւ արծուակերպ։ Դուք չկարծէք, թէ սնամէջ են այս ածականները եւ անպարունակ։ Աղաւնակերպը Սուրբ Հոգին է։ Ներսէս Շնորհալին իր բանաստեղծութիւններու մէջ յաճախ գործածեց զայն. «Հոգին աղաւնակերպ իջեալ», «Լուսափայլ Հոգին գայր աղաւնակերպ յերկնից»։ Շնորհալիէն 500 տարի անց, տաղասաց Դաւիթ Սալաձորցին ալ յօրինեց նոյն պատկերը. «Հազար երնէկ Հայոց ազգին, / Իջաւ աղաւնակերպ Հոգին»։ Երեւանեան ոսկերչատուն մը «թռչնակերպ» գիրերով շինուած մանեակներ կը վաճառէ, «օձակերպ» ածականը 10-րդ դարէն ի վեր գործածելի է- «Գաւազանն Մովսէսի օձակերպ եղեւ» «Օձակերպ բերանովն համբուրեաց զնայ», Արտաշատի, Արմաւիրի եւ Եղէգնաձորի մէջ յայտնաբերուած են «արջակերպ» կաւէ ամաններ, Թոնտրակեան շարժումին հետեւողներու ուսերուն վրայ կը խարանէին «աղուեսակերպ» դրոշմ, Հայր Ղեւոնդ Ալիշանը «արիւծակերպ» կոչեց Արշակունի Տրդատ թագաւորին, ու խօսեցաւ «գայլակերպ» ազգերու մասին։ Ունեցանք նաեւ խիստ հազուագիւտ ածականներ ու շինեցինք ընտիր գրական պատկերներ։ Ահա քանի մը օրինակ. «Հուր խաւարակերպ», Ներսէս Շնորհալի, «Հրակերպ հրեշտակ», Ներսէս Շնորհալի, «Սպառնական նամակներ, արիւնակերպ կարմիր կնիքով զարդարուած», Մաղաքիա Օրմանեան, «Սուսերիս կայծակնակերպ հասակը», Սիամանթօ, «Մարդակերպ կապիկ», Պարոյր Սեւակ։ Կը տեսնէ՞ք, «կերպ» բառը ճկուն է, յանկարծ կրնայ դառնալ բանաստեղծական, զաւեշտական, կամ՝ կրօնական։ Վերջինը տեսանելի է «քառակերպ» ածականի մէջ։ Ան մարդու, առիւծի, ցուլի եւ արծիւի կերպարներով շինուած արարած է, ըստ Յովհաննէս Աւետարանինչի՝ Արարչի Գահի չորս անկիւններու եւ դրախտի չորս սահմաններու պահապանները։
Յարգելի ընթերցող, քիչ մը երեւակայութիւն գործածելով դուք ալ կրնաք հնացած բառերուն նոր կեանք տալ։ Հաճեցէք ձեր ապագայ զրոյցներուն յիշել «աստղակերպ, արեգակնակերպ, շքեղակերպ, չքնաղակերպ եւ բարեկերպ» բառերը։
«Կերպ» բառը իր ամենապայծառ ձեւերը ընդունեցաւ 10րդ դարուն, երբ Գրիգոր Նարեկացին «Մատեան Ողբերգութեան» աշխատասիրութեան մէջ նկարագրեց մարդու բազմաթիւ - երբեմն ամօթալի - կերպերը, ինչպէս՝ «Կերպ անպատկառ», «Հողանիւթ կերպ», «Կերպարան միշտ սխալական», «Սուտ կերպարանք կեղծաւորին», «Պոռնկակերտ կերպարան»։
«Կերպ» բառը պերճութիւն տուաւ նաեւ հայկական տպագիր գիրքերու աշխարհին։ Այդ բառով լոյս տեսած առաջին գիրքն էր Յովակիմ Օղուլլուխեանի 1806ին Վենետիկի մէջ լոյս տեսած մէկ աշխատասիրութիւնը. «Նիւթ բժշկական... թէ իբրեւ կերակուր, թէ իբրեւ դեղ, եւ նոցա գործածելուն կերպը...»։ Այնուհետեւ լոյս տեսան հետաքրքրական այլ գիրքեր. «Օրը աստուածպաշտութեամբ անցընելու կերպը», «Հիւանդութեանց առջեւը առնելու կերպ», «Խավեար խանի պօրսային վիճակը եւ հոն շատ ստակ շահելու դիւրին կերպը», «Կեանքի կերպարանափոխութիւնները», «Ցուցակ Հայաստանի կերպարուեստագէտների ընկերութեան չորրորդ պատկերահանդիսի»։
Իսկ այժմ եթէ դուք կը քալէք Երեւանի փողոցներու վրայ, կամ կը կարդաք հայրենի մամուլը, կը զգաք, թէ կեանքը հայրենիքի մէջ ի՛նպէս կերպարանափոխուեր է մէկ տարուայ մէջ։ Կարդանք քանի մը խորագիր. «Կեանքին սկսել եմ այլ կերպ նայել. Ոտքը կորցրած Հրաչեան», «Մերոնք ադրբեջանցի զինուորականների ձեռքից մի կերպ կարողացել են փրկել հովիւ պապիկին», «Ամէն կերպ կ՚աջակցենք գերիների փոխանակման գործընթացի շուտափոյթ աւարտին. Լաւրով», «Պիտի պարտքս տայի, այլ կերպ չէի կարող. ՌԴ–ում ծառայած Լեւոնը հիմա էլ Արցախում է ծառայում»։
Ճկուն է «կերպ» բառը։ Ամէն նեղ վիճակի մէջ իսկ ան կը մնայ «ազնուակերպ», կը պահէ իր քնարական բնոյթը։ Ամենէն ցայտուն օրինա՞կը անոր։ Վարդան Յակոբեանի «Իմ երազները» քերթուածը։ Ահա պատառիկներ այդ նուրբ գործէն. «Իմ երազները ինձ պէս կաւից են, / Քիչ ծառակերպ են, / Քիչ քարակերպ են, / Քիչ սարակերպ են, / Քիչ դարաբեկ են, / Քիչ էլ... / Իմ երազները ինձ պէս կաւից են, / Քիչ սիրակերպ են, /Քիչ տխրաբեկ են, / Քիչ ջրակերպ են, / Մի քիչ անկերպ են, / Քիչ էլ...»։ Իսկ դուք վերջապէս յոգնած կը նստիք մայրաքաղաքի բացօթեայ սրճարանի մը մէջ ու կը լսէք Լիլիթ Յովհաննիսեանի «Իմ սրտին ասա» երգը։ Վստահ եղէք, թէ այդ հիասթափուած սրտի խօսքերը կը նկարագրեն, թէ ի՛նչպէս կ՚ապրինք բոլորս. «Ես ոյժ եմ հաւաքում ու շնչում եմ / Սիրտս չի ուզում՛ մի կերպ ապրում եմ / Արցունքիս ծովում ես դեռ լողում եմ»։ Մնացէք խաղաղ մինչեւ նոր յայտնութիւններ։
