Անձայն շարժանկարի շրջանին կարեւորագոյն դէմքերէն մէկն է «Շարլօ» անունով ծանօթ Չարլզ Չեփլին։ Ան թէեւ հասարակութեան յիշողութեան մէջ դրոշմուած է իր իւրայատուկ տարազով ու կատակներով, բայց ինչպէս բոլոր հանճարները, դասականացած է նաեւ իր գաղափարներով ու պատգամներով ալ։ «Բռնակալը» ֆիլմի մէջ հետաքրքրական է անոր արտասանած «ազատութեան արժանի են մեռնիլ գիտցողները» նախադասութիւնը։
Մարդը՝ որ բնազդաբար պիտի խնայէ կեանքը, ո՞ր պայմաններու բերմամբ պիտի գիտակցի սեփական կեանքը զոհելու պատրաստակամութեան։ Ի՞նչն է այդ հակասութիւնը իրողութեան վերածող գործօնը։
Այս հարցումները կը խուժեն միտքս, երբ համաշխարհային հայութիւնը ոգեւորութեամբ կը տօնէ Հայաստանի Գ. Հանրապետութեան հիմնադրութեան 29- ամեակը։ Ազգային գիտակցութեան ձեւաւորուած ԺԹ դարէն այս կողմ հայուն մեծ երազանքը եղած է անկախ պետութեան մը տիրանալը։ Բայց արդեօք այդ այդպէ՞ս է։ Դժուար է այս հարցումին իսկոյն «այո» պատասխանել։ Ի դարու տեւողութեամբ հայ ժողովուրդը ունեցաւ պետականացման երեք ընթացք, որուն համակերպեցաւ լոկ պայմաններու բերմամբ։
Ա. Հանրապետութեան հռչակման, յատկապս ալ ցեղասպանութեան նախորդող տարիներուն ճիշդ էր որ կար ազատութեան տենչով տոգորուած գաղափարապաշտ յեղափոխական զանգուած մը, սակայն պարտինք նշել որ այդ զանգուածը գլխաւորութեամբ եկեղեցւոյ, կը հալածուէր իր սեփական ժողովուրդին կողմէ, արկածախնդրութեամբ ազգին կործանման պատճառ դառնալու մտավախութեամբ։
Հայոց քաղաքական միտքը միւս բոլոր ազգերէ, նոյնիսկ թուրքերէ աւելի համակերպած էր Օսմանեան հզօր կայսրութեան մէջ անվտանգ գոյատեւելու խորհուրդին։ Տարբեր չէր արեւելահայերու մերձեցումը ռուսական կայսրութեան հանդէպ։ Նոյնիսկ օրհասական պահերուն հաւատարիմ մնացած ենք մեր վրայ իշխող կայսրութիւններուն։ Այդ հաւատարմութեան հետեւանքները ծանօթ են բոլորիս։ Արդարեւ 1918-ի հանրապետութեան ծնունդ տուողը ոչ թէ մեր ազատատենչ պայքարն էր, այլ Սարդարապատի կամ Բաշ Ապարանի, Ղարաքիլիսէի հայ ազգը ամբողջովին վերացնելու համար կատարուած թրքական յարձակումի դէմ հերոսական դիմադրութիւնը։
Նոյնը կարելի է ըսել Գ. Հանրապետութեան հռչակման համար։ Եթէ մեր կամքէն բոլորովին անկախ կերպով տարանջատուած չըլլար Խորհրդային երկիրը, հայերս դոյզն իսկ չէինք մտածեր անկախ պետականութեան մասին։ Սակայն որքան հետաքրքրական է թէ հոն եւս ունեցանք դիմադրութիւն, ի դէմ Արցախի ինքնավար մարզը կուլ տալով իր ազգային պետութեան տիրանալ չանացող Ատրպէյճանի։
Ուրեմն այս երկու օրինակներէն մեկնելով կարելի է եզրակացնել թէ հայը մեռնիլ գիտէ միայն այն պահուն, երբ հակառակորդը կը փորձէ զինք վերացնել։ Իսկ եթէ իսկապէս գիտակցած ըլլայինք պետականութեան արժէքին, արթեօ՞ք աւելի քան 25 տարիներ կը հանդուրժէինք անցման շրջանին սունկի նման բուսնող օլիկարխներու աւազակութեան։ Այդ խայտառակութիւնը վերջ գտաւ շնորհիւ թաւշեայ յեղափոխութեան, որ իր կարգին դարձեալ համազգային դիմադրութիւն մըն էր, որ կը խոստանար եթէ ոչ բոլորովին կասեցնել, բայց գոնէ մասամբ նուազեցնել արտագաղթի կործանիչ հոսանքը։
Չէինք գիտակցած թէ թալանուող գործարանները մեզ բոլորիս կը պատկանին։ Այդ իսկ պատճառաւ ալ հեռուից դիտեցինք աւազակներու գործող հաստոցները թալանելու ու թափօնի գնով Իրան կամ Թուրքիա վաճառելու դժբախտ երեւոյթը։
Պիտի սիրենք յուսալ թէ այդ երեւոյթները անցեալին մնացին ու ապագան վկայութիւնը պիտի ըլլայ հայոց չքնաղ երկրի ծաղկման։
