Շաբաթ, 25 Յունիս 2016։ Պատմական օր մը Երեւանի Հանրապետութեան հրապարակին համար. երեք հեկտար մակերես ունեցող այդ տարածութիւնը կը պատրաստուի ընդունիլ Հռոմի Պապ Ֆրանցիսկոսը։
Այդ շքեղ հրապարակը, որ նախապէս կոչուած էր «Լենինի», եւ որուն վրայէն քալեր են մենատէրներ, նախագահներ, մեծանուն հրամանատարներ, ուր կատարուեր են հանդիսաւոր շքերթներ, զինուորական տողանցքներ, բողոքի ցոյցեր եւ համերգներ՝ հովուապետէն 10 տարի աւելի տարեց է։ Իսկ ամենէն կարեւորը, 26 տարի առաջ, միլիոն մը ժողովուրդ, հոն բարձրաձայն արտայայտեր է իր կամքը ու զայն վերանուաներ՝ «Հանրապետութեան»։
Պատրաստ է այցելութեան օրակարգը, պատուոյ հիւրերու ցանկը, ինչպէս նաեւ՝ այս առիթով թողարկուելիք դրոշմաթուղթերը։ Պատրաստ է նաեւ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի միջեկեղեցական յարաբերութիւններու պատասխանատուն՝ Տէր Շահէ ծայրագոյն վարդապետ Անանեանը, որ մամլոյ ասուլիս մը կազմակերպած է եւ կու տայ այցելութեան մանրամասնութիւնները։ Մինչ հայր սուրբը կը հրապարակէ տեղեկութիւններ, ոտք կը դնենք հրապարակներու եւ «հրապարակ» բառի պատմութիւններէն ներս։
- Հռոմի Պապի այցելութիւնը Հայաստան, կ՚ըսէ Տէր Շահէն, ինչ-որ իմաստով պատմական է եւ բացառիկ։
Նոյնքան պատմական է «հրապարակ»ը։ Որպէս պահլաւերէն փոխառութիւն, frapadak ձեւով ճամբայ ելեր է հիւսիսային Իրանէն, հասեր Հայաստան ու տեղաւորուեր է Երեւանի մէջտեղ։ «Fra»ն մասնիկ է, իսկ «padak» բառը կը նշանակէ «աստիճան, ճանապարհ, բեմ», որուն զնդերէն արմատն էpada, սանսկրիտ pad, այսինքն՝ ՈՏՔ։ Վերջինը եկած է հնդեւրոպական նախալեզուի ped արմատէն, «ոտք, քայլ»։ Այդ արմատը շատ քայլ առեր է լեզուներու մէջ. յունարէն pos, լատիներէն pes, նախագերմաներէն, հին անգլերէն եւ շուետերէն fot, գերմաներէն Fuß, անգլերէն foot։ Անոնք տուեր ենpedal «ոտնակ», pedestal «պատուանդան», pedestrian «հետիոտն, հետեւակ», pedicure «ոնտաբուժութիւն, ոտնայարդում», octopus «ութոտանի», tripod «եռոտանի» բառերը։
-Հաշուի առնելով Հայաստանի բացառիկութիւնը՝ իբրեւ առաջին քրիստոնեայ երկիր, կը շարունակէ Տէր Շահէն, Հռոմի Պապն առանձնաբար է այցելելու Հայաստան, որպէս «ուխտագնացութիւն առաջին քրիստոնեայ երկիր»։
«Հրապարակ»ի նախնական իմաստն էր «նախագաւիթ», մահարձանի առջեւ ձգուած ո՛չ շատ մեծ տարածութիւն։ «Հրապարակ»ը, ժամանակի ընթացքին եւ քաղաքակրթութեան զարգացման հետ, սկսաւ մեծնալ ու նշանակել «փողոցներու միջեւ ընդարձակ տարածութիւն, բացավայր»։ Միջնադարեան Հայաստանի բոլոր մեծ քաղաքները, -Վանը, Կարսը, Անին, -ունեցեր են երեւելի հրապարակներ։ Մինչ, Դուինը ունեցեր է զինավարժութիւններու եւ մրցումներու համար նախատեսուած ընդարձակ հրապարակ։ Դուինի խաչաձեւ կեդրոնական հրապարակին վրայ 5-րդ դարուն կառուցուեր է կաթողիկոսի վեհարանը, իսկ 6-րդ դարուն՝ կաթողիկոսարանը, իր մայր տաճարով։
Քաղաքներու մէջ երբ առեւտուրը կեդրոնացաւ հրապարակներու վրայ, ան սկսաւ նշանակել «շուկայ»։ Այս իմաստով, հին Երեւանը ունեցեր է բազմաթիւ հրապարակներ. Խնապատի հրապարակ, Հիւսէյն Ալի Խանի կամ Մզկիթի հրապարակ, Զալ Խանի հրապարակ, Ֆահլա Պազարի հրապարակ… Ամենէն մեծը եւ գլխաւորը՝ Ղանթարի կամ Շուկայի հրապարակ։ Ան էր քաղաքի առեւտրական կեանքի սիրտը, եւ ուր տեղի ունեցեր են նոյնիսկ մարզական միջոցառումներ։
Աւատապետական շրջանին հրապարակը «ատեան, դահլիճ» իմաստը ունէր, ուրկէ՝ «Արքունի հրապարակ» արտայայտութիւնը։ Վերջին հանգրուանին, «հրապարակ»ը ձերբազատուեցաւ երկրի մակերեսէն եւ ստացաւ փոխաբերական իմաստ. «հասարակական գործունէութիւն, ասպարէզ», -ուստի կ՚ըսենք, «Գրական հրապարակ»-, ինչպէս նաեւ ունինք «հրապարակ հանել» արտայայտութիւնը, «յայտնի դարձնել»։
- Հանրապետութեան հրապարակում, կը բացատրէ Տէր Շահէն, տեղի կ՚ունենայ ընդհանրական արարողութիւն եւ խաղաղութեան աղօթք։ Այն ինչ որ իմաստով խաղաղութեան աղօթք է, Մերձաւոր Արեւելքում, տարածաշրջանում խաղաղութեան հաստատման կոչեր են հնչելու»։
«Հրապարակ»ը մեր լեզուին մէջ ալ ապահովեր է անկիւն մը։ Ե. դարէն սկսեալ, Սուրբ գիրքի թարգմանութեան եւ այլ գրական գործերու մէջ յայտնուեր են ընտիր բառեր. հրապարակաւ, հրապարակագոյժ, հրապարակախօս, հրապարականէծ, հրապարակատես, հրապարակախօսութիւն, հրապարակային, հրապարակագիր, հրապարակալուր…
Հարց-պատասխաններու ընթացքին կը մտածենք զանազան հրապարակներու եւ Երեւանի Հանրապետութեան հրապարակի տարողութիւններու մասին։ Աշխարհի ամենամեծ հրապարակը Չինաստանի Տալեան քաղաքի Սինկհայի հրապարակն է, տարածութիւնը՝ 1.760.000 ք.մ։ Իսկ Վատիկանի Ս. Պետրոսի հրապարակը, տօնական օրերուն կրնայ հիւրասիրել 400 հազար հաւատացեալ։
Տէր Շահէն է դարձեալ. «Հանրապետութեան հրապարակում 50-60 հազար մարդ պէտք է լինի», ու կ՚աւելցնէ, «Սա թերեւս Պապի այցելութեան ամենահանդիսաւոր, ամենամարդաշատ արարողութիւններից մէկն է լինելու»։
Անխուսափելիօրէն կը մտածենք նաեւ, թէ ո՞րն է աշխարհի ամենափոքր հրապարակը։ Պատասխանը կու գայ ստուգաբանութենէն՝ «pada» արմատէն։ Ան ունի մէկ քայլաչափ տարածութիւն, այնտեղ՝ ուր մարդը կանգնած է։ Այն հրապարակը, որ սահմանուած է մէկ շունչի, մէկ հոգիի համար։
Երեւանի Հանրապետութեան Հրապարակ
