«Աթոռի կռիւ մի արէք, տղերք,
հողի կռիւ արեք, որ աթոռը դնելու տեղ ունենաք»,
Վազգէն Սարգսեան
Գրել հողի մասին կը նշանակէ գրել մարդու կենսագրութիւնը, քանզի հողէն է եկած ան, իսկ իջնել «հող» բառի խորութիւններուն ու լեզուական պեղումներ կատարել՝ կը նշանակէ երեք տառի մէջ ամփոփել հայոց ընդհանուր պատմութիւնը։ Այսօր, յարգելի ընթերցող, երբ դարձեալ հողի կռիւ կայ Հայկական լեռնաշխարհի վրայ ու կտոր մը հողի համար հող կը դառնան բազմաթիւ քաջորդիներ, յարմար նկատեցի կանգ առնել այդ սեւ տարածութեան առջեւ, զրուցել հողի հետ ու հողի մասին, ապա ետ կանչել անոր մէջ հանգչող գրական մշակներու վաստակը՝ մէջբերումներու ձեւով՝ որպէսզի հասկնանք, թէ հայն ու հողը ի՛նչ երկխօսութիւններ են ունեցեր հազար-հազար տարիներ։
Բնիկ հայկական է «հող» բառը, համեստ միավանկ մը լոկ։ Կ՛ենթադրուի, թէ բուն նշանակած է «լայն, հարթ»։ Ինչպէս երկրի մակերեսը ունի շերտ-շերտ հողեր, նոյնպէս ալ «հող» բառը ունի իմաստի բազմաթիւ շերտեր՝ դարերու ընթացքին կուտակուած։ Ան կը նշանակէ՝ գետին, երկրագունտի կեղեւի վերին շերտը, աշխարհ, երկիր, հիմք, յենարան, գիւղատնտեսութեան յատկացուած տարածութիւն, կամ արտ՝ «Պատռեմ սուր խոփով ես կուրծքը հողի», Յովհ. Յովհաննիսեան։ Հողը նաեւ «հայրենի հող» է՝ ժողովուրդի բնակութեան վայրնը, երկիրը, ազգի ծննդավայրը, բնօրրանը, կեանքի աղբիւրը, ստեղծագործութեան եւ պտղաբերումի աղբիւրը։ Բայց հողը նաեւ... գերեզման է, շիրիմ, ոչնչութիւն։ Յարգելի ընթերցող, մի՛ վարանիք, բացէք հայկական գրականութեան բոլոր պաշտելի շիրիմները, խուզարկեցէք անոր մէջ թաղուած բոլոր թերթերը, ու պիտի տեսնէք, թէ հայը երբ նայեր է հողին՝ խոնարհեր ու ծունկնդիր արցունք թափեր է, քանզի փոխանակ զմայելեու անոր ծննդարար, ծիծղուն բնութեան՝ սարսափահար տեսեր է մահը, հայրենի կարօտը, պանդխտութիւնը...։
«հող» բառը եղաւ բերրի, հայոց մայրենիին տուաւ 150 պատկերալից գոյական եւ ածական, ինչպէս՝ հողաբաժան, հողաբոյր, հողաբլուր, հողաբնակ, հողաթաւալ, հողակոյտ, հողակտուր, հողածածկ, հողաշատ։ Հայը իր հողի վրայ վճարեր է «հողահարկ», դարձեր է «հողազուրկ», ապա ընդուներ է դառնալ «հողափոշի»։
Որպէս «մայր», «հող»բառը նաեւ ծնունդ տուաւ բազմաթիւ քնարական արտայայտութիւններու, ինչպէս, հող՝ սուրբ, սրբազան, նուիրական, արգաւանդ, բարեբեր, պարարտ, բայց նաեւ՝ անմշակ, պինդ, խոպան... Մեր հիները ունէին նոյնքան պատկերալից դարձուածքներ. «Ի հող իջանել», «Ի հող ննջել», «Հողոյ եւ պատանաց չլինել արժանի»։ Հողաշէն դարձուածքներ իմաստութիւն կու տան մեր լեզուին. «Հող կտրել», շատ ծերանալ, «Հող արածել», անօգուտ, դատարկ գործերով զբաղիլ, «Հող ու մոխիրը քամուն տալ», ոչնչացնել, «Հող դառնալ», ոչնչանալ։ Ընտիր բառ է «հողք»ը։ Սեբաստիոյ, Խոտուրջուրի եւ Բալուի մէջ ան նշանակեր է «գերեզման»։ Իսկ «հողքը բանալ»՝ Խարբերդի մէջ կը նշանակէր «ննեջեցեալի թաղման համար գերեզման փորել»։
Իր ժամանակակիցները կը պատմեն, թէ նաւթի «արքայ» գործարար եւ ազգային բարերար Ալեքսանդր Մանթաշեանցը Ապշերոն (Պաքու) թերակղզիի վրայ նաւթահոր մը բանալէ առաջ նախ հողը կը հոտոտար, որոշելու համար, թէ հոն նաւթ կա՞յ, թէ չէ։ Ճիշդ է. ամէն հող ունի իր ուրոյն բոյրը։ Իսկ դուն յարգելի ընթերցող, եթէ հեռու ես հայրենի հողէն ու կարօտը ունիս անոր քաղցրութեան, ահա քեզի «հող» բառի բարբառային քանի մը բոյրեր. Ագուլիս, Թիֆլիս «հուղ», Արսլանպէկ «հէօղ», Զէյթուն «հիւղ», Մուսա լեռ «խիւղ», Համշէն «խէօղ», Կարին, Հաճըն «ֆող», Ակն «ֆէօղ», Սեբաստիա «ֆէղ», Արցախ «վըէղ», Վան «խող»։ «Հող» բառը, ինչո՞ւ զարմանալ, դարձաւ նաեւ տեղանուն, աշխարհագրական ազնիւ բառ իսկական- «Հողաբերդ», բերդ, Կիլիկիա, «Հողաբերդ», գիւղ, Արտաշատի շրջան, «Հողաբերդիկ», բերդ, Մշոյ բերդի հարաւային կողմ, «Հողաբլուր», վանք եւ գիւղ, Տարօն, «Հողադաշտ», լեռ, Խարբերդ, «հողեր», գիւղ, Արցախ, Հադրութի շրջան, «Հողիկ», գիւղ, Կարնոյ մօտ, «Հողկերտ», գիւղ, Կարսի մարզ, Օլթիի մօտ։ Եթէ պատահական ընթերցողը այս տողերը կարդալով կասկածի, թէ հայը աչք ունի օտարի հողի վրայ, կը սխալի, հայը յիշողութիւնը ունի իր հողին։
«Հող» բառի հետ հայու գրաւոր երկխօսութիւնը սկսաւ Ե. դարուն։ Այդ օրերուն մեր լեզուն արդէն ունէր «հողաբեր, հողաբլուր, հողագործ, հողաթաւալ, հողաթափ, հողախառն, հողածին, հողակալ, հողամաղ, հողեղէն, թանձրահող, անօսրահող, թեթեւահող» բառերը։ Նկատի առնենք նաեւ, թէ մեր սուրբ թարգմանիչները, Աստուածաշունչի թարգմանութեան մէջ «հող»ը եւ անկէ սեռած բարդ բառերը գործածեցին 104 անգամ։ Առաւելաբար, Սուրբ Գիրքը ունի հողային եւ հողոտ արտայայտութիւններ, որոնք ձեւաւորեցին հայու մտածելակերպը. «Ստեղծ Տէր Աստուած զմարդն հող յերկրէ», «Հող էիր եւ ի հող դարձցիս», «Ամենայն եղեւ ‘ի հողոյ, եւ ամենայն դառնայ ‘ի հող», «Տուն ի վերայ հողոյ առանց հիման», «Ի հող ննջեսցեն», «Հողոյ եւ պատանոյ չլինել արժանի»։
Այնուհետեւ «հող» բառը մեր գրականութեան մէջ ծանրացաւ որպէս հոգեւոր գաղափար, Գրիգոր Նարեկացին ալ անոր տուաւ քնարական շեշտ։ Ըստ սուրբ բանաստեղծի մարդու մարմինը անարժան «հող» կամ «հողանիւթ աման» էր, բազմաթիւ մեղքերով ապականած. «Հողս անպատուելի», «Հող դիւրափխրելի», «Մեղաւորս հողեղէն», «Զհողանիւթ մատունս անմաքուր»։
Ապա եկան միջնադարեան բազմաթիւ տաղասացներ եւ աշուղեր -իրենց հողը թեթեւ ըլլայ -։ Անոնք սերունդներուն պատմեցին հողի իմաստութիւնը եւ աշխարհի ունայնութիւնը։ Յակոբ Թոխաթցին յիշեցուց, թէ ինչպէս գոյութիւն առաւ մարդը. «Անեղանելին Աստուած, / անսկիզբն եւ անճառական, / Եւ առեալ հող ի յերկրէ / կերպացոյց ըստ կերպին նման»։ Միքայէլ քահանան յորդորեց, որ մարդը համեստ պէտք է որ ըլլայ. «Ո՛վ Միքայէլ, հպարտութիւն քեզ չի պիտի, / Խոնարհութիւն անել պիտի, / Հող եւ փոշի եղիր հիմի, / Որ փառք առնուս դու յամենի»։ Ստեփանոս Թոխաթցին պատմեց, թէ ի՛նչ եղաւ գեղեցիկ մարմիններուն. «Փափուկ մարմինքն ի հող դարձան, / Ծովային աչքն խաւարեցան, / Սպիտակ, կարմիր աղուոր պատկերն, / Ներքեւ հողին զնտանեցան»։ Յովհաննէս տաղասացը գրի առաւ խոստովանութիւն մը. «Գերի Յոհանէս, էս դուն յիմար, / Հետ աշխարհիս ընկար մեղկան, / Մէրկիկ եկիր դուն ի աշխարհս, / Մէրկիկ դնեն հող եւ ի զնտան»։ Երեմիա Չէլէպի Քէօմիւրճեանը, դիտելով Պոսֆոսի կապոյտ ջուրերը, նկարագրեց իր հողաբոյր (ծերութեան) օրերը. «Չունիմ օգնական կամ ճարակ առնող, / Ճանապարհէս յետ դարձուցանող. / Ի դժոխոց հոգիս սոսկացաւ, / Մարմինս ի հող լուծեալ մաշեցաւ»։
1512 թուականին Վանայ հողէն ծնաւ աշուղ Նահապետ Քուչակը։ Դիտելով հայրենի ծովու գեղեցիկ պատկերը, ան երգեց սիրոյ երգեր։ Առաջին անգամ իր ամբողջ կեանքի մէջ «հող» բառը յայտնուեցաւ սպիտակափայլ գեղեցիկի հետ. «Ուր որ դու կանգնած լինիս, չէ պատեհ վառեն մոմեղէն. Ծոցուդ լոյսըն դուրս ծագէ, գէմ ելնէ մեռելն ի հողէն»։ Մէկ այլ օր, սիրատարփ գիշեր էր, Քուչակը իր սիրածի երեսը ցոյց տուաւ երկնի լուսատու լուսնին. «Լուսի՜ն... Ահա՜ հողեղէն լուսին»։
Ահա հայկական «հող»ի բազմագոյն եւ բազմաբոյր դաշտը։ 19րդ դարու հայ քնարները երբ կը բարձրանային գրական ասպարէզ, արդէն անոնց համար հողը պատրաստ էր։ Դանիէլ Վարուժանը պիտի նկատէր հողի իգական բնոյթը, Պետրոս Դուրեանը՝ մահը, Մելքոն Կիւրճեանը՝ պանդխտութիւնը, իսկ Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանը՝ զոհուած քաջորդին։ Այդ բոլորի մասին դուք կը լսէք յաջորդ շաբաթ։
