«Աթոռի կռիւ մի արէք, տղերք, հողի կռիւ արէք, որ աթոռը դնելու տեղ ունենաք»,
Վազգէն Սարգսեան
Շաբաթ մը առաջ «հող» բառի բուրումնաւէտ ու սրբազան պատմութիւնը սկսեր էի գրել։ Այդ յօդուածի մէջ տեսեր էինք, թէ «հող» բառը բարեբեր էր։ Ինչե՞ր չէինք շինած բուռ մը «հող»ով. տեղանուններ, բարդ բառեր, պատկերալից ածականներ, դարձուածքներ, նոյնիսկ անէծք, թէ հայու հողը ագահաբար ոտնակոխ ընողները «հող դառնան»։ Գրկել հայրենի ամբողջ հողը իր յիշատակներու ծանրութեամբ՝ անկարելի էր, ուստի լոկ ափ մը առեր էի գուրգուրանքով, ու փորձեր էի անոր ջերմութեամբ հաղորդուիլ անցեալի հետ։ Ի՞նչ էր այդ արարողութեան պատճառը։ Դժուար չէ տեսնել։ Պարզապէս դիտեցէք, թէ այսօր ի՛նչ կը կատարուի հայկական հողի վրայ... Հողի կռիւ ու ափ մը հայրենի հողի համար հող դարձող քաջորդիներ...։ Արդ, ձեզ կը հրաւիրեմ դարձեալ այդ սեւ տարածութեան առջեւ կանգ առնել, խոնարհիլ, ծունկնդիր ականջ տալ հողի կանչին ու երկիւղածութեամբ լսել, թէ հայ գրիչը ու իր հողը ի՛նչ երկխօսութիւններ են ունեցեր։
Հայու մտածողութեան մէջ «հող» բառը մահ է։ Չէ՞ որ Աստուածաշունչը ըսաւ. «Հող պիտի դառնաս»։ Այնուհետեւ ծնաւ «հող» բառի փոխաբերական իմաստը- ոչնչութիւն։ Բազմաթիւ բանաստեղծ վարդապետներ հողաշէն եւ հողածին ազգիս շարունակեցին յիշեցնել այդ ճշմարտութիւնը։ Թէեւ ունեցանք «ցուրտ» եւ «սեւ» հողի առջեւ ողբացող բազմաթիւ բանաստեղծներ, սակայն կայ մէկը, որ աւելի կը ճմլէ մեր սիրտերը, քան ոեւէ այլ գրիչ։ Պետրոս Դուրեանն է ան, որ փոխանակ կո՚յս մը գրկելու՝ իրեն վիճակուած էր «հողը գրկել»։ Դուրեանը երգեց այսպէս. «Գրկեմ սրտովս արդ ցուրտ հող, / Եւ ալ չդիպիմ քեզի թող. / Կոյս մ՚է նաեւ գերեզման»։ Այս բանաստեղծութիւնը գրուեցաւ 1869ին, երբ հայկական հողը ծնունդ կու տար Կոմիտաս վարդապետին եւ Յովհաննէս Թումանեանին։ Դուրեանը կը յիշէնք նաեւ թատերական գործով մը. «Սեւ հողեր»։
Հողի իմաստութեան վերաբերեալ մտքեր գրի առաւ նաեւ Եղիա Տէմիրճիպաշեանը. «Պատուհանիս առջեւ պատառ մը հող կայ. / Ծեր աշխարհին է դէմքն՝ հողն այն սեւորակ։ / Մեք եւս հողոյն չափ ծե՚ր ենք, խո՛ւլ է մեր ձայն»։
Հայկական հողաբոյր գրականութեան մայրաքաղաք Կ. Պոլսոյ մէջ Ակնցի, Վանեցի, Խարբերդցի պանդուխտ հայորդիներ հայրենի հողի կարօտով «խաներու» նկուղներու մէջ կը հիւծէին ու կը դառնային հող։ Ո՞վ երգեց անոնց երգը. Մելքոն Կիւրճեանը, նորավիպագիր մը, որ այդ մարդոց ցաւը թեթեւցնելու համար կը յօժարէր լեարդը կիզուած վշտահար մայրերու ուղարկած նամակները կարդալ. «Պանդուխտի նամակ- Ճամբիդ նայելով աչքերս հալեցան, զաւակս. ալ հող կը հոտիմ. կարօտս փորս մնաց. գոնէ ձեռքովդ զիս հողը դնէիր»։ Այդ պատմուածքէն դար մը անց Գէւորգ Էմինը տարագիր պանդուխտներու ցաւը սփոփելու յոյսով պիտի դիմէր կռունկին. «Մի բուռ հող տար, ոտքիդ կպած, / Մեր տարագիր պանդուխտներին»։ Այդ պանդուխտներուն վշտակից եղաւ նաեւ Համօ Սահեանը. «Ախր ես ինչպէ՞ս վեր կենամ գնամ, / Ախր ես ինչպէ՞ս ուրիշ տեղ մնամ։ / Ախր ուրիշ տեղ / Հողի մէջ այսքան օրհնութիւն չկայ»։ Սիւնիքի հողէն ծնած Սահեանի հետեւեալ քառատողը, յարգելի ընթերցող, ես կ՛առաջարկեմ փորագրել անծանօթ պանդուխտներու ապագայ յուշաքարի մը վրայ.
Թող հողը թեթեւ լինի քեզ վրայ...
Եւ յետոյ ծանր մի քար են դնում
Այդ հողի վրայ։
Եւ յետոյ ծանր մի դար է նստում
Այդ քարի վրայ։
Եւ յետոյ հողի մի սար է նստում
Այդ դարի վրայ...
Թող հողը թեթեւ լինի քեզ վրայ։
Օր մը Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանը, - ի՛նչ ծանր պարտականութիւն բանաստեղծի համար - , իր ձեռքերով հողին յանձնեց հայ քաջորդի մը. «Երբ հրացանի կոթով զհող փորեցինք... / Յայնժամ ցուրտ ցուրտ հող լեցուցինք իւր վրան»։ Տասնամեակ մը անց Յովհաննէս Թումանեանը հողին յանձնեց իր տղայ զաւակներէն մէկը, որ Վան շտապեր էր Նարեկացիներու եւ Քուչակներու ննջած հողը պաշտպանելու համար։ Թումանեանը ապա տողիկ մը նուիրեց հողապաշտ բոլոր հայորդիներուն. «Մենք փառքեր ունենք թաղուած հողի տակ»։ Ատոմ Եարճանեանը գիտակցեցաւ, թէ ազգի ճակատագիրը կ՚որոշուի ռազմաճակատի վրայ. «Հողին ձայնը- Մտիկ ըրէ՛ք, այս իրիկուն, ծեր, հինաւուրց եւ արգաւանդ եւ այրի հողին... Աճապարեցէ՛ք, ո՜վ վրէժխնդրութեան օրերու զաւկներս անվեհեր, / Դէպի ձեր հողը նուիրական»։ Եարճանեանը նախնիներու վաստակով սրբացած հողի մէջ գտաւ նաեւ պայքարելու ոյժը. «Սուրբ Մեսրոպ- Ափ մը հողէդ ամբողջ երկինք մը դեռ կը բուրէ... Ծերերն հողաբոյր, քու սուրբ անունդ կ՚օրհներգեն, Օշականի հանճարանի՜ստ հողակոյտ»։
Ո՞վ էր այս բոլոր հողանուէր բանաստեղծներու ուսուցիչը. Մկրտիչ Խրիմեան։ Անոնք երբ կարդացին հայրիկի «Պապիկ եւ թոռնիկ» հողանուէր ստեղծագործութիւնը, լսեցին, թէ ինչպէ՛ս պէտք է վերաբերիլ հայկական հողի հետ. «Ես կը թողում քեզ մեր հայրենի ժառանգութիւն, դաշտերը ու հողեր... Չլինի՜, չլինի՜, որ գեղ թողուք, հող թողուք... Երբ հողն կորսնցնէք, ձեր կեանքն էլ հողին հետ կը կորսուի։ Եւ ի՞նչ ունիք դուք, հող եւ լծկաններ. եթէ ծախէք՝ ձեր կեանք կը ծախէք։ Շատ անբախտ են նոքա, որք հողեր ծախելով իրենց պարտքեր վճարեցին»։
Յարգելի ընթերցող, արդեօ՞ք այսօր ձեզի կարծել տուի, թէ հողը «մահ» էր միշտ ու «ոչնչութիւն»։ Գտնուեցէք ներողամիտ։ Հողազուրկ հայու սեւ տրամադրութիւնն էր ան։ Բայց եղան պայծառ օրեր։ Երբ հայը վերատիրացաւ իր հողին, թեւեր առաւ։ Հապա՞ հողը։ Ան վերագտաւ իր նախնական բնութիւնը. «ծնունդ» եւ «պտղաբերում»։ Չէ՞ որ Աստուածաշունչը ըսաւ. «Հողէն ծնած ենք»։ Այսօր ձեզի հրաժեշտ կու տամ հողանուէր մէկ այլ բանաստեղծի՝ Յովհաննէս Գրիգորեանի մէկ գործով, ուր մէկ «կօշիկի չափ» է հայկական հողը ու հայը կը պայքարի, որ ունենայ անոր զոյգը.
Ուղիղ մի կօշիկի չափ երկիր՝
ահա թէ ինչ էր մնացել
նախկին բաւականին ընդարձակ Հայաստանից.
ընդամէնը մի,
այն էլ 29,8 համարի կօշիկի չափ երկիր,
եւ երկար տասնամեակներ արագիլի նման
մի ոտի վրայ ցցուած ժողովուրդ,
որն ահա արդէն
երկու տասնամեակ է, ինչ պայքարում է
եւս մի կօշիկի չափ տարածութեան համար,
որպէսզի, ի վերջոյ, կարողանայ միւս բոլոր
ժողովուրդների նման
երկու ոտքով կանգնել
մայր հողին։
Յաջորդ յօդուածի մէջ դուք պիտի կարդաք հայկական հողի հպարտութիւնը եւ գրական այն պտուղները, ուր հողը սէր է, ջերմ է, բարի ու բարեբեր։
