Երկու շաբաթ առաջ, յարգելի ընթերցող, «զոհ» բառի մասին խօսեր էինք։ Տեսեր էինք, թէ այդ միավանկը չարահռչակ՝ նկարագրեր էր հայը, իր պատմութեան եւ ներկային մէջ։ Հայը, սակայն, ունի մէկ այլ երես,- եւ չստիպէք, որ ցոյց տայ անիկա-։ Ինչպէս Խաչատուր Աբովեանը «Վէրք Հայաստանի» հերոսավէպի մէջ ըսեր էր- «Էդ ո՞ւմ վրայ էք թուր հանել։ Հայոց մեծ ազգին չէ՛ք ճանաչում»։ Այսօր յարգելի ընթերցող, երբ կը համարձակին կրկին վիրաւորել Հայաստանը, ու երբ ճակատող տղաները զոհէն հերոսի կը կերպարանափոխուին, անհրաժեշտ է ու վերին աստիճանի յարիր, որ խօսինք «հերոս» բառի մասին, ու խորին ակնածանքով դիտենք հայու այդ համբուրելի, միեւնոյն ժամանակ՝ բարեկամին ապահովութիւն, իսկ թշնամիին սարսափ պատճառող երկրորդ երեսը։
1850-ականներուն, հայոց ազատագրական պայքարի թէժ օրերուն, հայերէնը ընդունեցաւ «հերոս» բառը։ Եգէականի զաւակն է ան, յունական ծագում ունի։ Եւ այդ օրերուն, հայոց հնամեայ «դիւցազն» բառը հրաժեշտ տուաւ իր ժողովրդական գործածութեան, ինքզինք նուիրեց Սասունցի Դաւիթի եւ մեր լեռնաշխարհի բազմաթիւ այլ քաջագործ զաւակներու վէպը պատմելու առաքելութեան, ու «հերոս»ը յայտնուեցաւ հայոց լեռներու վրայ, խրամատներու մէջ եւ անմահութեան սեմին։
«Հերոս» բառը աւելի լաւ ընդունելութիւն գտաւ Հայկական Լեռնաշխարհի վրայ, քան իր ծննդավայրի մէջ։ Այս հաստատումը ունի իր լեզուական փաստը։ Մինչ յունական բառարաններու մէջ «հերոս»ով շինուած բարդ բառերու թիւը սահմանափակուած է ութով, հայերէնը իրաւունք ունի պարծենալու իր 35 պատկերալից բառերով։ Աւելին, վերջին երկու շաբաթներու ընթացքին յունական մամուլը, դիտելով թէ ի՛նչ հերոսութիւններ կը կատարէ հայ զինուորը՝ սիրայօժար ձեւափոխեց իր ազատամարտիկներու համար յիսուն տարի առաջ արտասանուած խօսք մը. «Հայերը հերոսներու նման չեն պատերազմիր, այլ՝ հերոսներն են որ հայերու նման կը պատերազմին»։
«Հերոս» բառով շինուած բոլոր բառերը խիզախութիւններու եւ զոհողութիւններու ծնունդն են, ուստի կ՚արժէ ընտրանի մը լսել ու հպարտանալ անոնցմով. հերոսազարմ, հերոսաթռիչք, հերոսակերպ, հերոսանման, հերոսատիպ, հերոսասիրտ, հերոսապատում, հերոսավէպ, ու ամենէն պաշտելին եւ համբուրելին՝ հերոսուհի։ Պէտք է մտաբերել նաեւ Ուրֆայի, Հաճընի, Զէյթունի, Մուսա լերան, Շապին Գարահիսարի, Վանի, Ղարագիլիսայի, Սարտարապատի հերոսամարտերը, ու Գարեգին Նժդեհի խօսքը՝ «Կռիւներում հերոսանալուց աւելի դժուար է կեանքում հերոսավայել կեցուածք ունենալը»։
Իր 150 տարուայ պատմութեան մէջ «հերոս» բառը յաջողեցաւ գրական էջերու եւ մամուլի մէջ լայնօրէն գործածուող արտայայտութիւններ յառաջ բերել, ինչպէս՝ գրական հերոս, քնարական հերոս, ժողովրդական հերոս, աշխատանքի հերոս, անանուն հերոս, նորօրեայ հերոս, անձնուրաց հերոս, ազգային հերոս, առիւծատիպ հերոս, դիւցազնական հերոս, առասպելական հերոս ու վերջապէս՝ Վտանգի առաջ չընկճուած հերոս։ Իսկ այժմ կ՚առաջարկեմ խոնարհիլ քնարական երկու արտայայութիւններու առջեւ. «Հերոսածին մայր» եւ «Հերոսամայր հայրենիք»։ Վերջինը իր արժանի տեղը գտաւ բանաստեղծուհի Սոնա Վանեանի հերոսաշունչ մէկ տողի մէջ. «Հերոսամայր եմ, բայց չե՛մ արտասւում»։
«Հերոս» բառի անթերի ծառայութիւններէն մէկն էր հայկական գրատպութիւնը։ Այս բառով լոյս տեսան բազմաթիւ հատորներ։ Լոկ խորագիրները կը բաւեն, որ ընթերցողս հաղորդ ըլլայ հայոց պատմութեան վերջին 150 տարիներու դիւցազներգութեան. «Հերոսը» Մի արկած Զէյթունի վերջին ապստամբութիւնից», Ռուսչուկ, 1904, «Սիրելի հերոս» Հասան խանի ժամանակի պատմութիւն («Վէրք Հայաստանի» հերոսավէպի վերապատում), Թիֆլիս, 1905, «Ռուս-տաճկական պատերազմը (1877-1878 թ.) եւ նրա հայազգի հերոսները», Թիֆլիս, 1915, «Սասուն» Դիւցազներգութիւն 1915-ի հերոսամարտէնե, Պոստոն, 1921, «Կիլիկեան դրուագներ Ֆնտըճագի հերոսամարտը», Փարիզ, 1921, «Զէյթունի վերջին դէպքերը- Վերապրող զէյթունցիներու դարձը հայրենիք. վերջին հերոսամարտը», Աղեքսանդրիա, 1922, «Լեռնահայաստանի հերոսամարտը- 1919-1921», Պուքրէշ, 1923։
Վերոյիշեալ բոլոր հերոսութիւնները անկասկած պիտի վերածուէին քնարական երգի եւ բանաստեղծութեան։ 1956 թուակիր երգարանի մը մէջ գտնենք այդպիսի խօսքեր, ու երբ ընթերցենք զանոնք, թող հնչեն ռազմաշունչ թմբուկը եւ շեփորը. «Հայաստանը զարդ ունի, / Մեզ պէս հազար մարդ ունի, / Օդում, ծովում, ցամաքում / Հազար հերոս մարդ ունի», «Քաղաքներ, գիւղեր իրար են ձայնակցում, / Մեր հերոսների անմահ անուններից», «Հերոսի փառքով, մայրիկ, կը գամ մի օր ետ», «Հերոսներով ենք զօրանում...»։ Ապա եկաւ հայ գրողը ու բացատրեց, թէ մենք ինչո՛ւ ենք այսպէս. «Հայուն մէջ երկու հոգի կայ՝ վախկոտ մը եւ քաջ մը, կամ ստրուկ մը եւ հերոս մը։ Ամէն ազգի մէջ վախկոտը կը կծկուի քաջին ետեւը. ընդհակառակն է Հայուն մէջ. քաջը կը գտնուի վախկոտին տակը... Կը ցցուի պահեստի հոգին՝ խենթի նման։ Ու կը զարնէ։ Եւ իր հարուածը անսխալական է… Պապին պէս», Նշան Պէշիկթաշլեան։ Սիամանթօն, որ ըստ Յ. Յ. Չագմագճեանի՝ Հերոսապաշտ բանաստեղծութեան հուժկու գրիչն էր, ձօներգներ գրեց իր մարտական ընկերներուն համար. «Աւաղ, աւաղ, ընկեր, / Յաճախ, հեռաւոր ձայնդ հողին խորերէն արիւնածաղկի մը պէս կը բարձրանայ… / Քու հերոսակերպ ուրուականիդ հետ եւ ասիկա՝ խստադէմ՝ ինծի հետ կը քալէ», «Եւ թո՛ղ քու հերոսի շունչիդ հովերէն գինովնամ, / Թէեւ հոգիս անարժան ըլլայ քու հերոսի հոգիդ խորասուզելու»։ Դանիէլ Վարուժանը աւետեց ապառնի հերոսներու ծնունդը- «Ու վա՜ղը, վա՜ղն, ո՚վ հէգ Մայրեր, լսեցէ՛ք, / Ձեր արգանդէ՚ն մի առ մի / (Նոր Որդիներ) Պիտի ելլեն անոնք հսկայ եւ հերոս»։ Վարուժանն էր, որ նկարագրեց, թէ ինչպէ՛ս հայր մը տան բակը ելած էր իր որդին հերոսավայել դիմաւորելու։ Ողբերգութիւն։ Զօհուած էր ան. «Հերոս տղաս հոն զարնուա՜ծ է սրտէն. / Ա՜խ հարս, ճրագդ մարէ՜…»։ Աւետիք Իսահակեանը, մինչդեռ, ճրագ մարելու փոխարէն բոլոր հայրերուն հրաւիրեց կենաց վերձնելու։ Ահա «Մեծ յաղթանակի օրը» բանաստեղծութեան այդ յուզիչ պատկերը. «Եղբայրներ, որդուս կենացը խմե՚նք. / Հերոս է որդիս, յաղթեց թշնամուն, / Ձեր որդիների կենացն էլ խմենք»։
Այժմ անդրադառնամ «հերոս» բառի վերջին զոհողութեան։ Ան հայ ազգի երկու հանրապետութիւններու մէջ պետական վեհագոյն կոչում է։ Արտօնեցէք նկարագրեմ զանոնք. «Հայաստանի ազգային հերոս», Հայաստանի Հանրապետութեան բարձրագոյն կոչում, հիմնադրուած՝ 1994 թուականին «Բարձրագոյն կոչման մասին» օրէնքով։ «Արցախի հերոս», Արցախի Հանրապետութեան բարձրագոյն պետական կոչում։
Դեռ նոր է «հերոս» բառը հայոց բառարաններու մէջ։ Օտարամուտ է միեւնոյն ժամանակ եւ դեռ անհաղորդ հայոց մեծ ազգին։ Ժամանակ տուէք, որ ան լաւ ճանչնայ մեր տեսակը, ապա կ՚ըմբռնէ հայու նկարագիրը եւ կը նկարագրէ զայն նորանոր ածականներով։ Ես առաջարկեմ մէկ երկու հատը՝ անհամար անգամներ իրականացած, բայց շրթունքով չարտայայտուած գաղափարներ- հերոսամիտ, հերոսաճեմ, հերոսասլաց, հերոսաբոյր, հերոսապար...։ Իսկ երբ տեսնէք տասնչորս տարեկան տղայ մը, շիկահեր, կապուտաչեայ ու ժպտադէմ, որ մահը արհամարհելով մայր ու քոյր կը փրկէ թշնամիի կրակէն, -երբ ճակատ մեկնած է հայրը-, զայն կոչեցէք՝ «մանկահերոս»։
Յօդուածս այսօր աւարտեմ մէջբերելով Վան ծնած, Վանի հերոսամարտին վառօդ շնչած բանաստեղծ Մկրտիչ Խերանեանի տողերով, որոնք կը պարունակեն «հերոս» բառի ընտիր մէկ տարբերակը. «Ու կարծեցիք, թէ / Ջնջեցի՞ք դուք մեր հետքերը բոլոր, / Խեղդեցի՞ք ձայնը չորսհազարամեայ հայոց պատմութեան… / Օ՜, խելագարնե՛ր… / Ամէն մի ճամփայ եւ ամէն ափ հող՝ / Մեր ոտնահետքն է պահում իր վրայ. / Հետքը մեր մուրճի՝ իւրաքանչիւր քար, / Որ վէպ է, վիպերգ, հերոսերգութիւն»։
