«Բառերու խորհրդաւոր աշխարհը» յօդուածաշարի իւրաքանչիւր հատուած, յարգելի ընթերցող, կը փորձեմ համեմել իմաստուն հայերու իմաստուն խօսքերով։ Իսկ այսօր, ըլլանք արդար եւ «իմաստ» բառը ըլլայ մեր զրոյցի առարկան։ Չէ՞ որ ան մեր կեանքը կը դարձնէ «իմաստալից», իսկ առանց անոր ամէն ինչ «իմաստազուրկ» է։
«Իմաստ» գոյականը յառաջացաւ «իմանալ» բայէն։ Այդ բայը 5-րդ դարու հայ մատենագիրներու համար կը նշանակէր «ճարտարել, մտածել, ըմբռնել, հասկնալ, համարել, հնարել»։
Հայկական միջնադարեան մատեաններէն կ՛իմանանք, թէ «իմաստ» բառը 5-րդ դարուն արդէն բազմիմաստ էր։ Ո՞վ բաժին ունի այդ իմաստալից գործին մէջ։ Ո՞վ մեր ոսկեղնիկը դարձուց գերիմաստ։ Փարպեցին եւ Խորէնացին, որոնք առաջին անգամ գրաւոր հայերէնի մէջ գործածեցին «իմաստագոյն» ածականը, Եզնիկը, որ գործածեց «իմաստնանալ» բայը, եւ Ագաթանգեղոսը, որ գործածեց «իմաստակ» գոյականը։ Իսկ մեր Սուրբ գիրքը կը պարունակէ «իմաստուն», «իմաստնարար» եւ «իմաստուհի» բառերը։ Գիրերու գիւտէն յետոյ հայերէն գրուած առաջին երկու բառերը եղան՝ «Ճանաչել Զիմաստութիւն»։ Այս բոլորէն եօթը դար յետոյ, Վարդան Արեւելցին հեղինակեց Թարգմանչաց տօնի օրհնութեան շարական ու ըսաւ. «Որք զարդարեցին տնօրինաբար զիմաստս Անեղին»։
Գրաբար հայերէնը ունէր «իմաստեալից արտայայտութիւններ։ Անոնք մեր նախնիներու իմաստութեան արտացոլացումներն են։ Յիշեմ երկու հատը. «Ծառայ իմաստուն տիրեսցէ տերանց անմտաց» (Իմաստուն ծառան կը տիրէ անմիտ տէրերուն), «Իմաստութիւն ծածկեալ եւ գանձ անյայտ, ո՛ր օգուտ է յերկոցունց», այսինքն՝ ծածկուած իմաստութիւն եւ անյայտ գանձ, երկուքէն ո՞րն է օգտակարը։ Մեր նախնիները իրենց խօսքերու մէջ կը գործածէին նաեւ ընտիր արտայայտութիւններ, ինչպէս՝ «Մեծահրաշ իմաստք», «Զգայարանք իմաստից», «Գալ յիմաստ»։ Ի՜նչ ընտիր եւ պատկերալից են «իմաստաբաշխ», «իմաստաճեմ», «իմաստնագիւտ», «ամենիմաստ» եւ «բանիմաստ» բառերը։ Հնարեցինք նաեւ երկու բացասական ածական. «աղքատիմաստ» եւ «անիմաստ»։ Ցաւօք սրտի, չենք գիտեր, թէ առաջին անգամ ո՛վ արժանացաւ այդ ածականներու։ Իսկ հայու երեւակայութեան պտուղներ չե՞ն «հանճարիմաստ», «քրիստոսիմաստ», եւ «մերկիմաստակ» բառերը։
«Իմաստ»ը երբ դարձաւ գրական, բառերուն տուաւ փոխաբերական իմաստներ, իսկ մարդուն՝ մտածելու առիթ, թէ ի՛նչ է կեանքի իմաստը։ Յարգելի ընթերցող, այժմ լսենք մեծանուն հայ գրիչներու իմաստալից խօսքերը, անոնց կեանքի ըմբռնումները։
Հայկական հոգեւոր գրականութեան մեծ «իմաստ» տուաւ Գրիգոր Նարեկացին։ Ըստ բանաստեղծի՝ Աստուած «Կատարեալ իմաստութիւն», «Անստուեր իմաստութիւն» եւ «Ամենիմաստ էութիւն» էր, իսկ մարդը՝ «Իմաստուն սխալական» եւ «Իմաստակ խելագար»։ Ըստ Ներսէս Շնորհալիի, իմաստութիւնը իրերուն բոլոր կողմերէ նայելու արուեստն էր։ Շնորհալիի գրիչին կը պատկանին նաեւ «Սրբեալ մաքրութեամբ զիշխանական հոգւոյն իմաստ» եւ «Լոյս փառաց Էին ծագողին ծագումն, / Զօրութիւն զօրին, իմաստութեանն իմաստ» տողիկները։ Բանաստեղծ եւ ամենայն հայոց կաթողիկոս Յովհաննէս Երզնկացին, որ յայտնի է աշխարհիկ եւ խրատական չափածոներով, մեզի բացատրեց, թէ ինչպէս որ սեղանն է անօգուտ առանց հացի, այդպէս ալ մեծութիւնն է անօգուտ առանց իմաստութեան։ Մելքիսեդեկ Եպիսկոպոսը աղաչեց Աստուծոյ. «Ինձ պարգեւեսցես իմաստ տեսական»։ Խաչատուր Խասպէկ Կաֆացի տաղասացն ալ նոյն աղաչանքով խօսքեր առաքեց Արարչին. «Հայր անսկիզբն, անեղ եւ անիմանալի... / Եւ տայ իմաստութիւն ազգիս հողածնի / Նոյն որ տայ ինձ լեզու եւ իմաստ բանի»։ 1700-ներու առաջին տասնամեակներուն հայութիւնը կը լուսաւորուէր Մխիթար Սեբաստացիի իմաստութեամբ։ Ան սկսնակներուն կը խրատէր վիճիլ աւելի գիտունի հետ, առանց տխրելու պարտուելու միտքէն, քանի որ ան կը շահի իմաստութեան ճակատամարտը։
Նոյն օրերուն հայկական տպագրութեան աշխարհը «իմաստ»աւորուեցաւ։ Լոյս տեսան բանիմաց այրերու աշխատասիրութիւններ. «Բնաբանութիւն իմաստասիրական», Մատթէոս եւ Ղուկաս Վանանդեցիներ, Ամստերդամ, 1702, «Համառօտական իմաստասիրութիւն», Խաչատուր Էրզրումեցի Առաքելեան, Վենետիկ, 1711։ Յարգելի ընթերցող, իր անուանաթերթի վրայ «իմաստ» բառը պարունակող հայկական գիրքերուն թիւը կը հասնի 400-ի։ Իմաստալից թիւ մը իսկական։ Այն օրերուն աշուղ Սայաթ Նովան, հայկական աշխարհի մէկ այլ ծայրը, կը շարադրէր «իմաստ» պարունակող նշանաւոր երգ. «Դուն էն գլխէն իմաստուն իս»։
Իմաստալից խօսքերով ազգը դաստիարակելու աւանդութիւնը նոր կեանք եւ իմաստ ստացաւ ժամանակակից շրջանին։ Յովհաննէս Թումանեանը ըսաւ. «Ժողովուրդն ու ամբոխը իրար հակառակ բաներ են։ Ժողովուրդն իմաստուն է, ամբոխը՝ թեթեւամիտ»։ 1909 թուականին քառասուն տարեկան հասած Թումանեանը նկատեց, թէ ազատած է կեանքի բոլոր անիմաստ հոգերէն, - քէն, գանձ, նախանձ - , ու ի՛նքն է դարձած իմաստուն. «Եւ ես իմաստուն ու բեռս թեթեւ... / Իջնում եմ զուարթ իմ լերան ետեւ»։ Թումանեանի տարեկից Լեւոն Շանթը չէր հաւատար, թէ մարդը կրնար կեանքի իմաստին տիրանալ։ Հին Աստուածներու մէջ աբեղան կը ձայնէ ճգնաւորին. «Կեցիր, կեցիր, մարդ, քեզի հարց մըն ալ, դուն, որ այդքան իմաստուն ես...»։ Ճգնաւորը կը պատասխանէ. «Մարդը իմաստո՞ւն… Ունայնութիւն», ու կը հեռանայ։ Վահան Տէրեանը փորձեց իմաստ տալ Երկիր Նայիրիի թշուառ վիճակին ու զայն բացատրեց հետեւեալ ձեւով. «Դու հպարտ չես, իմ հայրենիք, / Տրտում ես դու եւ իմաստուն»։ Բանաստեղծը ապա կեդրոնացաւ իր ներաշխարհին. «Վառուէր հոգիս պարզ ու իմաստուն», «Իմաստուն խօսքեր սովորեցի ես»։ Կոստան Զարեանը, որ նաւ մը հաներ էր լերան վրայ, բազմաթիւ օտար նաւահանգիստներ շրջելէ ու բազմաթիւ պայքարներ մղելէ յետոյ, գաղափարի լերան վրայ նստեցաւ, կատարեց հաշուեյարդար մը. «Իսկական մարդը պէտք է... ներքին իմաստով լուսաւորի իր օրերը»։
Հայը... Հանելուկային արարած։ Ո՞վ կրնայ նկարագրել զայն։ Ո՞վ կրնայ մեկնաբանել անոր ալեկոծ ներաշխարհը։ Ո՞ր քաջ իմաստունը կրնայ իջնել անոր հոգեւոր խորութիւններուն եւ մեկնաբանել, թէ ինչո՛ւ է անոր միտքը բազմիմաստ, հոգին խորիմաստ, հաւատքը քրիստոսիմաստ, իսկ դիւանագիտութիւնը՝ ... Այս վերջինը, յարգելի ընթերցող, դուք որոշեցէք, քանզի քիչ չեն «իմաստ» պարունակող հայկական այն ածականները, որոնք կը նկարագրեն բացասական երեւոյթներ։ Այս բոլորը մեկնաբանելու փորձ մը կատարեր էր Խորհրդահայ արձակագիր Վարդգէս Պետրոսեանը. «Շատ ենք սենտիմենտալ մենք՝ հայերս, բոլոր թռչունների, ծառերի մէջ անգամ իմաստ ենք դնում»։ Իսկ եթէ դուք համոզուած էք, թէ ունայն է աշխարհը, Համօ Սահեանն ալ նոյն տարակուսանքի մէջ էր.
Այս եղած-չեղած, մեղաց աշխարհում
Հնում իր ուղին շեղած աշխարհում
Իմաստունների թիւն այնքան է շատ,
Որ իմաստութիւնն էլ իմաստ չունի։
Յարգելի ընթերցող, յաջորդ յօդուածի մէջ տեսնենք, թէ ի՛նչ իմաստ ունի «զաւակ» բառը, իր ուղիղ եւ փոխաբերական իմաստներով, չէ՞ որ զաւակն է ծնողքի համար կեանքի իմաստը։
