Իմաստութեան չորս տողերը
Շաբաթ մը առաջ էր։ Մեր աշակերտները վազելով ելած էին Երեւանի Կասկադ համալիրի 572 աստիճանները։ Ամէնամեայ մրցում մըն էր ան, որուն մէջ առաջնութեան հասնելու համար սրընթաց պէտք էր ըլլալ։ Իսկ այսօր տարբեր տրամադրութիւն է. բոլորս կանգնած ենք Յովհաննէս Թումանեանի թանգարանի 54 աստիճաններու առջեւ։ Պիտի բարձրանանք դանդաղելով, խոհուն, աստիճան առ աստիճան։ Աւելին, աշակերտներու քառեակ մը պատրաստ է փոքրիկ շարժանկար մը արձանագրելու, որուն մէջ պիտի բացայայտեն 54 թիւի խորհուրդը ու պիտի արտասանեն ամենայն հայոց բանաստեղծէ չորս քառեակ։
- Յարգելի դիտողներ, Յովհաննէս Թումանեանի թանգարանի 54 աստիճանները անոր երկրային կեանքի տարիները կը խորհրդանշեն...,- Նայիրին է խօսողը, պատկերահանի նշանով սկսած է իր բաժինը կատարել,- Կը գտնուիմ թանգարանի առաջին աստիճանի վրայ։ 1869 թուականն է։ Ծնաւ Յովհաննէս Թումանեանը։
Թող անոնք շարունակեն իւրաքանչիւրին իմաստը ըմբռնելով աստիճանները բարձրանալ, իսկ մենք, յարգելի ընթերցող, սուզուինք «քառեակ» բառի արմատին եւ ընտանեկան կապերուն։
Հայկական քնարերգութեան, մասնաւորապէս Թումանեանի քերթողութեան մէջ իւրայատուկ տեղ ունի քառեակը։ Հայկական քառեակի չափը 15 է եղած՝ իւրաքանչիւր բանատողի վրայ 8 եւ 7 վանկի սկզբունքով։ Ունեցեր է երեք տեսակ յանգաւորում- զուգային, խաչային եւ շրջանային, այսինքն՝ «ա-ա-բ-բ», «ա-բ-ա-բ» եւ «ա-բ-բ-ա»։ Նայիրին այժմ բարձրացած է 12-րդ աստիճան. «1881 թուականն է։ Պատանի Թումանեանը կը գրէ իր առաջին բանաստեղծութիւնը»։
«Քառեակ» բառի արմատն է «քառ» համեստ միավանկը։ Ան կարելի է նմանցնել փոքրակազմ մօր մը, որ ծնունդ է տուեր չորս անգամ չորս տասնեակ զաւակի։ Այս արմատով ծնունդ առեր պատկերալից 160 բառեր։ Բուն հայկական է, բայց, միեւնոյն ժամանակ, ազգականական կապերու միջազգային շռայլ ցանց մը ունի։ Երբ ամբողջ գերդաստանով նստի սեղան, մէկ ծայրը լատինածին զարմիկն է՝ quarto, իսկ միւս սեղանակիցներն են յոյնը, պարսիկը, թրակացին, ալպանը, լիթուանացին, լատուիացին, սլաւը եւ բազմաթիւ ուրիշներ։ Այդ սեղանի վրայ կը հնչէ՝ quarto, katër, quatre, ketur, četri, catur, çar, cuatri, ketri, téssares եւ tétores։
Շողիկը ուրախ է, որ մեզմէ շաբաթ մը աւելի պիտի մնայ հայրենիքի մէջ ու Արցախ ճամբորդելով իր մեծմօրը պիտի տեսնէ։ Այս աղջնակը փափաքած է 21-րդ աստիճանի վրայ ըլլալ.
- Այժմ ես գտնւում եմ 21-րդ աստիճանի վրայ։ Յարգելի դիտողներ, 1890 թուականն է։ Թումանեանը գրեց «Անուշ» քնարական սիրավէպը՝ իր գլուխ գործոցներից եւ իմ ամենասիրածներից մէկը։
«Քառ» արմատով նախ յիշենք «քառաբաժ» ածականը։ Այդ բառով է, որ հոգեւոր գրականութիւնը նկարագրեր է դրախտի գետը։ Ունինք նաեւ «քառագիր» կոչումը, որմով յայտնի էր Աստուծոյ անունը։ Յարգելի ընթերցողներ, դուք տեսա՞ծ էք Արենի գիւղի Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյ գմբէթի չորս առագաստներու քանդակները։ «Քառակերպ» են անոնք, այսինքն չորս աւետարանիչներու չորս խորհրդապատկերները- Մատթէոսը թեւաւոր մարդ է, Մարկոսը՝ առիւծ, Ղուկասը՝ եզ եւ Յովհաննէսը՝ արծիւ։ Առաւելաբար, «քառագլուխ» էր չորս աւետարանը եւ «քառադէմ» էր այն կառքը, զոր քերովբէները կը քաշէին, Ներսէս Շնորհալիի փոխանցումով՝ «Կառք քառադէմ քերովբէիւք բերեալ»։ Իսկ «քառաթեւ»ը, որ ըստ իմաստասէր Դաւիթ Անյաղթի՝ խաչն էր ու կը կարծէինք թէ հանգչած մնացեր էր միջնադարեան հոգեւոր մատենագրութեան մէջ, այս օրերուն վերակենդանացաւ ու ստացաւ ռազմական շունչ։ Հայաստանի հանրային հեռատեսիլը ունի վաւերագրական նոր շարժանկար, որ կը կոչուի «Քառաթեւ յաղթանակ»՝ Շուշին չորս ուղղութիւններով ազատագրելու հերոսական պատմութիւնը։ (Մտքերուն մէջ կը յայտնուի նաեւ չարաշունչ յիշատակ մը՝ «քառօրեայ պատերազմ»)։ Երբ «քառ» բառը հայոց լեզուի մէջ գտաւ իր ընթացքը, հայ մտքի համար դժուար չէր քառանդամ ամէն իրողութիւն արտայայտել անոր հետ։ Ուստի, ունեցանք հայոց ոստաններու մէջ քառաբուրեան պարտէզներ, արքունի քառաջահ դահլիճներ, գորգեր զարդարող քառաթերթ վարդակներ, հայրենի դաշտերու մէջ հասակ նետած քառահասկ ցօրէններ, ցօրէններու ոսկեփայլ բուրգերը տանող քառաշար եզներ, քառոտանի հաւատարիմ ընկերներ (հայկական լեռնաշխարհի գամբռ շունը նկատի ունինք), գեղատեսիլ քառակամար կամուրջներ՝ ինչպէս Երեւանի բերդի կամուրջը, քառահատոր եւ քառալեզու բառարաններ, քառաժամ ճառեր, քառակողմ գագաթնաժողովներ, եւ Կոմիտասեան քառաձայն պատարագ։ Ամուրը 30-րդ աստիճանի վրայ է. «Բարեւ։ 1899 թուականն է, Թումանեանը Թիֆլիսի մէջ ստեղծեց «Վերնատուն» գրական խմբակը»։
10-րդ դարուն Գրիգոր Նարեկացին նոր թեւեր տուաւ «քառ» արմատին, ստեղծելով իրւայատուկ պատկերներ, ինչպէս՝ «քառաթեւ նշոյլ» եւ «քառադիմակ պատկեր»։ Ուեցեր ենք նաեւ սրտաճմլիկ ածական մը՝ «քառաշունչ», որ պոլսահայ ուսուցիչ եւ բանաստեղծ Յովհաննէս Սեթեանը 1885 թուականին գործածեր է «Մասիս» շաբաթաթերթի մէջ լոյս ընծայած բանաստեղծութեան մը մէջ։ Հոն մշեցի հայուհին կը փափաքի «քառաշունչ թեւեր» ունենալ, որպէսզի շտապ օգնութեան հասնի իր պանդուխտ հայրենակիցներուն. «Ո՞ւր են նոքա, ո՞տայր ինձ թեւ լայնասփիւռ եւ քառաշունչ… Եւ որպէս մայր որ պաշտպան է զաւակին, լայնածաւալ իմ թեւերով խնամէի», մինչ պոլսահայ ժամանակակից բանաստեղծ Իգնա Սարըասլանը որոշեց իր նորագոյն ժողովածուն անուանել՝ «Քառասմբակ սէրերով»։ Կ՚ուզէինք նաեւ գիտնալ, թէ ո՛վ էր այդ գեղեցկուհին, որ ունեցեր է «քառամանեակ» մը։
- Քառաշար մարգարիտ կը պատկերացնեմ պարանոցիս համար զարդ, կը մրմնչէ Փաթիլը ու կը յիշէ Վարուժանէ քառեակ մը.
Արտըս ոսկո՜ւն է.
Քառաշար հասկեր
Քառաշար սաթով
Արեւ՛ են հագեր։
Սուզանը, այդ զգայուն սիրտը, ուզեր էր վերջին աստիճանի վրայ ըլլալ. «Յարգելի դիտողներ, սա 54-րդ աստիճանն է, այսինքն 1923 թուականը։ Հայոց լեռների իմաստուն երգիչը, խոհական եօթանասուն քառեակների հեղինակ Յովհաննէս Թումանեանը մահանում է 54 տարեկանին ու միանում է իր Շռայլին եւ Անհունին»։
Բանաստեղծի դիմաքանդակի տակ կը հնչէ չորս քառեակ, չորս պատանի բերաններէ. «Հէ՜յ ագահ մարդ, հէ՜յ անհոգ մարդ, միտքդ երկար, կեանքդ կարճ...», «Զարմանում եմ, թէ՝ ո՜վ Շռայլ, ի՜նչքան շատ ես տուել ինձ...», «Բերանն արնոտ մարդակերը էն անբան, հազար դարում հազիւ դարաւ մարդասպան...», «Իմ կնունքին երկինքը՝ ժամ, արեւը՝ ջահ սրբազան...»։
Թանգարան մտնել կը պատրաստուինք։ Փաթիլը, որ դասարանի համար պատի տեսանիւթեր կը ստեղծագործէ, պատշգամին վրայ, բազրիքին յենած Թումանեան պողոտայի եռուզեռը կը դիտէ խոհուն։
- Պարոն, ո՞վ կրնար կենաքի եւ տիեզերքի բովանդակ իմաստութիւնը չորս տողի մէջ ամփոփել։
- Ան, որ մէկ է անոր հետ։
- Երբ վերադառնանք, Թումանեանի քառեակներով գեղեցիկ պաստառ մը պիտի շինեմ, որպէսզի յաջորդներս ալ չորս տողիկի մէջ իմաստութիւն գտնեն։
