Խառն Բ

Շաբաթ մը առաջ, յար­գե­լի ըն­թերցող, գրած էի, թէ աշ­խարհը կը պատ­րաստուէր մեծ խառ­նա­կու­թեան մը։ Յօ­դուա­ծիս մէջ կար­դա­ցեր էիք «խառն»բա­ռի կո­կիկ պատ­մութիւ­նը, տե­սեր էիք, թէ աշ­խարհը, ինչպէս նաեւ հա­յոց աշ­խարհը, մի՚շտ ալ եղեր էր «խառն». քա­ղաքա­կան գոր­ծե­րը՝ «խառ­նաշփոթ», մար­դի­կը՝ «խառ­նա­միտ», ան­կո­ղին­նե­րը՝ «խառ­նագնաց»։ Իսկ յօ­դուա­ծիս աւար­տին, բո­լորս ալ հա­մաձայ­ներ էինք, թէ եր­բեմն ցան­կա­լի էր «խառն»ըլ­լալ։ Դա­նիէլ Վա­րու­ժա­նի «Բար­տի­ները» բա­նաս­տեղծու­թեան մէջ դի­տեր էինք վի­պական պատ­կեր մը, ուր, գի­շերա­խառն ժա­մուն, գիւ­ղի մէջ, աստղե­րու տակ, գե­տակի առ­ջեւ թե­թեւ սիւք մը յան­կարծ եկաւ՝ երի­տասար­դի մա­զերը իր սի­րածի մա­զերուն խառ­նեց։ Այ­սօր, յար­գե­լի ըն­թերցող, նոյն սիւ­քը, խնդրենք, որ մեզ տա­նի հայ­կա­կան գրա­կանու­թեան խառ­նա­րանը եւ մենք էջ առ էջ թեր­թենք այդ սի­րելի խառ­նա­կոյ­տը եւ մո­լեգ­նօ­րէն ըն­թերցենք քա­նի մը խառնա­կու­թիւն։

Քնա­րաձայն խառ­նա­կու­թիւններ

«խառն»բա­ռը, այդպէս չէ՞, ան­կարգու­թիւն կը յի­շեցն»։ Սա­կայն, հա­կառակ այս ընդհան­րա­ցած կար­ծի­քին, Հայր Ղե­ւոնդ Ալի­շանը Վե­նետի­կի իր մե­նաս­տա­նի խա­ղաղու­թեան մէջ ստեղ­ծեց այնպի­սի տո­ղիկ­ներ, որոնք մե­զի ցոյց տո­ւին, թէ բառս կրնայ ըլ­լալ խիստ յու­զա­կան. քնա­րական։ Ահա, Ալի­շանի գրի­չին պատ­կա­նող քա­նի մը ար­տա­յայ­տութիւն. «Հեշ­տա­խառն բա­ժակ», «Աս­տո­ւածա­խառն պատ­գամ», «Խառ­նա­ձայն կամք», «Տրտմա­խառն ող­ջունի կնիք»։ Իսկ յա­ջորդնե­րը, չորս հո­գեգ­րաւ գե­ղեց­կութիւններ, կը յու­զեն մեզ. «Մա­սեաց լե­րին ի հո­գեխառն», «Քա­ջին մա­հախառն ան­մահ», «Կարկտա­խառն ի վայր թա­փելով անձրեւ», «Իսկ երբ իջաւ առա­ւօտուն հովն հան­դարտ / Եւ կա­պու­տակ ծո­վին խառ­նեց կար­միր վարդ»։ Ալի­շանը 1904-ին, «Հա­յաս­տան յա­ռաջ քան զլի­նելն Հա­յաս­տան» աշ­խա­տասի­րու­թեան մէջ բա­ցատ­րեց նաեւ, թէ մեր երկրի նա­խաջրհե­ղեղեան հո­ղի ան­մա­հական մշակ­նե­րու վաս­տա­կը «զո­ւար­ճա­խառն» էր։

Կա­նոնա­ւոր խառ­նա­կու­թիւն

1860 թո­ւակա­նին Շա­պին Գա­րահի­սար ծնած, իր ծննդա­վայ­րի, ապա Պոլ­սոյ, Տրա­պիզո­նի, Թիֆ­լի­սի եւ դար­ձեալ Պոլ­սոյ մէջ ու­սուցչա­կան եւ իրա­ւաբա­նական աս­պա­րէզ­նե­րուն ծա­ռայած Յա­րու­թիւն Շահ­րի­կեանը հե­ղինակն է «Ազ­գա­յին սահ­մա­նադ­րութիւ­նը» աշ­խա­տասի­րու­թեան։ Այդ գիր­քի մէջ Շահ­րի­կեան կը նկա­րագ­րէ Սահ­մա­նադ­րա­կան ազ­գա­յին յանձնա­ժողո­վը. «Սահ­մա­նադ­րութեան ու­րո­ւագ­ծին հա­մեմատ՝ Գ.) Կրօ­նական գոր­ծոց տես­չութիւ­նը՝ «Կրօ­նական ժո­ղովոյն», քա­ղաքա­կան գոր­ծոց տես­չութիւ­նը՝ «Քա­ղաքա­կան ժո­ղովոյն», եւ խառն գոր­ծոց տես­չութիւնն ալ՝ յի­շեալ եր­կու ժո­ղով­նե­րուն մէկ­տեղ գա­լովը կազ­մո­ւած «Խառն Ժո­ղովոյն» վե­րաբե­րեալ ըլ­լայ»։ Խառն ժո­ղով… Մենք գի­տենք, թէ Յա­կոբ Պա­րոնեանը ի՚նչ կը մտա­ծէր այդպի­սի ժո­ղով­նե­րու մա­սին։ Ան ափ­սո­սան­քով պի­տի ծի­ծաղէր ան­շուշտ. «Ո՚չ Քա­ղաքա­կան կայ, ո՚չ Թա­ղական եւ ոչ Կրօ­նական ժո­ղով… միշտ Խառն ժո­ղով կ՚ըլ­լայ. կա­նոնա­ւորը տե­սած չու­նինք». Ատամ­նա­բոյժն արե­ւելեան, 1868։

Ան­խառն գեղջկու­հին

Ո՞վ է ամե­նէն աւան­դա­պահ եւ ան­խառն հա­յը։ Հայ գեղջկու­հին, ան­կասկած։ «Գեղջկու­հին» յօ­դուա­ծի մէջ Րաֆ­ֆին նկա­րագ­րեց իր ժա­մանա­կի բնա­կավայ­րե­րը եւ անոնց հայ ազ­գաբնակ­չութեան բա­րոյա­կան սկզբունքնե­րը։ Այդ օրե­րուն աղ­ջիկ ու տղայ ան­խառն էին. Դա­սարան­նե­րը ան­խառն. խա­ղալը ան­խառն. լո­ղալը ան­խառն։ Րաֆ­ֆին կը զար­մա­նայ, թէ Թիֆ­լի­սի մա­լակա­նու­հի­ները Գուր գե­տի մէջ, ի՜նչ ամօթ, տղա­մար­դոց հետ «խառն, բազ­մութեան աչ­քի առ­ջեւ, լո­ղանում են»։ Հե­ղինա­կը կը նկա­րագ­րէ հա­յու­թիւնը. «Մեր գիւ­ղե­րու մէջ ան­կա­րելի է տես­նել, որ մին­չեւ ան­գամ 4-5 տա­րեկան աղ­ջիկներն իրանց հա­սակա­կից տղա­ների հետ լո­ղանա­յին առո­ւակ­նե­րի մէջ»։ Մէկ այլ պատ­կեր՝ փո­ղոցի կեան­քէ. «Մեր գիւ­ղե­րում չէ կա­րելի տես­նել, որ հա­սակ առած աղ­ջիկներ խառն տղա­ների հետ խա­ղային փո­ղոց­նե­րում կամ հրա­պարակ­նե­րի վրայ»։ Բայց հե­ղինա­կը ազ­գի լու­սա­ւորու­թիւնը կը տես­նէ որոշ խառ­նա­կու­թեան մը մէջ. «Ցան­կա­լի կը լի­նէր, որ բո­լոր գիւ­ղա­կան դպրոց­նե­րում աղ­ջիկնե­րը եւ տղա­ները միասին սո­վորէին… Եւ այս տե­սակ խառն երկսեռ դպրոց­ներն աւե­լի լաւ կը լի­նէր, որ կա­նանց ձեռ­քը յանձնո­ւէին»։

Խառն ժա­մանակ­ներ

Եղի­շէ Չա­րեն­ցը 1933 թո­ւակա­նին նկա­տեց, թէ հայ­կազնեան պար­տէ­զը նո­րոգու­մի պէտք ու­նի. «Այս հի­նաւուրց պար­տէ­զը դեռ խառն է ու խռիւ… / Պա­հան­ջում է ջանք ու խոն­ջենք, որ ճիւղքե­րը ծռի / Եւ մա­տու­ցէ պտուղներ վա­յել­քի եւ ոս­տեր / Իմաս­տութեան»։ Իսկ Հա­մօ Սա­հեանը նկա­տելով նոյն վի­ճակը, ամ­բողջ քեր­թո­ւած մը գրեց, որ­պէսզի հա­յը բա­րեխիղճ ըլ­լայ իր երկրի եւ հո­ղի հան­դէպ.

Ժա­մանակ­նե­րը խառն են ու խրթին.

Հող­մը ննջում է, հովն՝ ըմ­բոստա­նում…,

Հո­ղը գժւում է, ջուրն իմաստնա­նում,

Մե­ռած յոյ­սե­րը ծնւում են կրկին,

Ու սիրտս կրկին բան չի հաս­կա­նում։

Քաղցրա­խառն յի­շատակ­ներ

Մար­մա­րա Ծո­վու փրփրա­խառն ալիք­նե՞րն էին պատ­ճա­ռը, Պոս­ֆո­րի գի­շերա­խառն մայ­րա­մուտնե՞րը, թէ՝ տրտմա­խառն անձրեւ­նե­րը աշ­նան. չենք գի­տեր. բայց ափ­սոս, որ խառ­նո­ւած էր Եղիա Տէ­միր­ճի­պաշեանի հո­գին։ Ան­հանդարտ էր տղան, ան­հաստատ, ան­խա­ղաղ։ Օր մը գան­գա­տեցաւ։ Յե­տահա­յեաց դառն ակ­նարկ մը. «Զիս ի՜նչ ըրիք, ո՜ խո­հանք եւ խորհրդա­ծու­թիւնք… Ո՜, բա­նաս­տեղծու­թիւն, դեռ եւս մա­նուկ՝ ինձ մա­տու­ցիր դու սի­րոյ բա­ժակն ան­յա­տակ. այն օշա­րակն երկնի ցօ­ղով ու երկրի լե­ղիով խառն»։ Նոյն օրե­րուն, քա­ղաքի ասիական ափի վրայ Զա­պէլը Եսա­յեանը բարձր, մթին նո­ճինե­րու շու­քի տակ դի­տեց Սկիւ­տա­րի սրտագ­րաւ վեր­ջա­լոյ­սը, պահ մը կանգ առաւ, շնչեց գե­րեզ­մա­նոցի ան­սահմա­նելի եւ տար­տամ հո­տը՝ «… կէս մը գի­նով, ռե­տինի եւ անա­նու­խի բուրմունքէն խառ­նո­ւած»։ Ինտրան նոյն ծո­վահա­յեաց արո­ւար­ձա­նի մէջ լսեց Կի­րակ­մուտքի զան­գա­կը, որ կը հնչէր Սուրբ Խաչ երեք­դա­րեան եկե­ղեց­ւոյ զան­գա­կատու­նէն։ Այդ «հի­նաւուրց զան­գիւնը» ներ­գործեց բա­նաս­տեղծին։ Ան եկե­ղեցի եր­թա­լու ձգտում մը ու­նե­ցաւ՝ «Հան­դարտող ու հա­ւանա­բար տխրող կեան­քը վայրկեան մը քաղցրա­խառ­նե­լու…,. շատ կա­նուխ սկսած ծե­րու­թիւնը գաղջ ու խու­սա­փուկ ման­կա­կանու­թեամբ մը բա­րեխառ­նե­լու» հա­մար։ Ժաք Սա­յապա­լեանը, աշուն էր, ակա­նատես եղաւ բնու­թեան խօլ պա­րի մը եւ մե­զի պար­գե­ւեց հե­տեւեալ պատ­կե­րը. «Չոր տե­րեւ­նե­րով լե­ցուած ցա­մաք առո­ւակի մը առ­ջեւ կը կե­նամ… Հո­վի յան­կարծա­կան հո­սան­քէ մը մղո­ւած այդ չոր տե­րեւ­նե­րը հո­ղին վրա­յէն վեր կը ցատ­կեն, ան­գի­տակից խենդ պար մը կը սկսին դառ­նալ օդին մէջ, դարձդար­ձիկ, խառն ի խուռն»։

Գիր­կընդխառն տո­ղիկ­ներ

Պո­լիսէն շատ հե­ռու, հայ­կա­կան գրա­կանու­թեան արե­ւելեան հո­րիզոն­նե­րու վրայ, Վա­հան Տէ­րեանը 1908 թո­ւակա­նին թախ­ծա­խառն (այս բա­ռը իս­կա­պէս գո­յու­թիւն ու­նի) միտ­քե­րու մէջ գրեց «Մթնշա­ղի անուրջներ» ժո­ղոուա­ծուն։ Զգա­յացունց գիրք էր ան, որու 84 քեր­թո­ւած­նե­րու մէջ հնչե­ցին մեղմ ու անոյշ մրմունջներ։ Նախ տե­սանք, թէ գի­շեր էր. լռած էր կեան­քը. լռած էր աղ­մուկը։ Այդ խորհրդա­ւոր ժա­մուն իրար խառ­նո­ւածն էին՝…, թող Տէ­րեանը պատ­մէ.

Մի ան­ծա­նօթ ձեռք

նուրբ մթնշա­ղում

Ան­ցեալն ու ներ­կան

իրար է խառ­նում,

Իմ սրտում ոս­կէ

անձրեւ է մա­ղում։

Ապա, եկաւ ան, ճեր­մակ հա­գած այդ քոյր գե­ղեց­կուհին, աննշմար, մեղ­մա­քայլ. բա­նաս­տեղծը շշնջաց.

Աչ­քերդ փա­կիր,

ինձ քնքոյշ գրկիր,

Սուտ կեան­քին խառ­նիր

երա­զան­քը սուտ։

Ապա տղան տե­սաւ աստղա­խառն եր­կինք, «…Եր­կինքը վա­ռեց ոս­կէ բուրվառ­ներ», մայ­րա­մու­տը կը ներ­կէր աշ­խարհը, «Լոյ­սե­րը քնքոյշ գրկե­ցին անոյշ եր­կինք, ծով ու հող», եւ բա­նաս­տեղծը փա­փաքե­ցաւ որ ան­ծա­նօթ ձեռք մը խառ­նէ իր հո­գին. «— Ա՜խ, եթէ մէ­կը իմ հո­գին այդ մեղմ լոյ­սե­րին խառ­նէր / Եւ փայ­փա­յէր իմ հոգ­նա­տանջ սրտի թա­խիծը մա­շող»։

Եր­գա­խառն մե­ղեդի­ներ

Աշ­խարհի մէջ, յար­գե­լի ըն­թերցող, այ­սօր երբ միտ­քերն են խառն, տու­ներն են խառն, օրերն են խառն եւ վի­ճակ­ներն են խառն, պէտք է հե­ռանալ այս աղ­մուկէն, ինչպէս Վա­րու­ժա­նը եւ իր հար­սը ըրին, նստե­ցան բար­տի­ներու տակ, կամ՝ ինչպէս նա­խորդ յօ­դուա­ծիս մէջ առա­ջար­կած էի, թէ դուք Նեմ­րուտ լե­րան խառ­նա­րանի ծայ­րին՝ երկրոր­դի մը հետ պէտք է որ դի­տէք մայ­րա­մու­տը Վա­նայ ծո­վու։ Այդ պա­հուն թող խառ­նո­ւին իր ու ձեր մա­զերը. պահ մը լուռ մնաք գիր­կընդխառն. որ­պէսզի խառն բա­ռը կա­րենայ ցոյց տալ, թէ ան սէր եւ ջեր­մութիւն ալ կրնայ պա­րու­նա­կել։

Ահա հա­սանք առաս­պե­լախառն յօ­դուա­ծիս աւար­տին։ Ան­սա­լով Գուրգէն Մա­հարիի խրա­տին, թէ «Եր­գը զէն­քի պէս զգոյշ գոր­ծա­ծիր, երբ խառն է դա­րը», կ’առա­ջար­կեմ ունկնդրել տա­ղասաց, եր­գա­հան Նա­ղաշ Յով­նա­թանի «Թա­սերն չի­նի» երեք­դա­րեան կեն­սուրախ եր­գը, ուր սե­ղանա­կից­նե­րը զո­ւարթ են, ազ­նիւ եւ ան­խառն.

Այս մէջ­լի­սումս տխուր եւ դառն մարդն չէ խառն.

Յի­շէ՚ք Յով­նա­թան, խմէ՚ք գի­նի, ձեզ անոյշ լի­նի,

Թա­սերն չի­նի, կար­միր գի­նի, ձեզ անոյշ լի­նի…