Մեր լուսաւոր խորութիւնները
Շաբաթ մը առաջ, յարգելի ընթերցող, կը յիշէ՞ք, հայոց լեզուի աշտարակէն իջեր էինք գրականութեան խորութիւնները, ուր կանթեղ մը բռնած ընթերցեր էինք խորաթափանց, խորիմաստ եւ խորախորհուրդ տողիկներ։ Այդ խորհրդաւոր յատակէն պարզ եւ տեսանելի էր մեր մայրենիի խոր պատմութիւնը։ Այդ ստորերկրեայ նկուղը, - թէեւ մութ ու խորունկ սրահ մըն էր - , ամենեւին սարսափազդու չէր։ Մտաբերեցի Լեւոն Շանթի խօսքը. «Բոլոր մեծ խորութիւնները միայն խաւարի մէջ կարելի է տեսնել»։ Ճիշդ է. «խոր» բառը լոյսի աղբիւր մըն էր մեզի համար, չ՞է որ հայը իր Լուսաւորիչն ալ գտեր էր շատ խոր վիրապի մը մէջ։ Հայկական բնաշխարհն իսկ զարդարուած էր իր Խոր Վիրապով, Խորաշէնով, Խորակերտով, Խորաբերդով եւ Խորաձորով։ Իսկ այսօր, յարգելի ընթերցող, ինչպէս խոստացեր էի նախորդ յօդուածի մէջ, այդ նոյն աղօտ ճրագը բռնած պիտի քալեմ «խոր» բառի խորածածկ ոլորաններու մէջ, պիտի փորձեմ հասկնալ, թէ ո՚ր տաղասացը ունեցաւ սիրոյ խոր վէրքեր եւ ո՚ր բանաստեղծի հոգին խաւարեցաւ խոր վիշտով։
Վիշտի խոր անդունդը
Պոլիս։ Մէկուկէս դար առաջ։ Ահա այն տարիները, երբ բանաստեղծ հայու սիրտը սիրոյ խոր կրակով այրեցաւ։ Թէեւ քնարական էին այդ օրերու երկերը, մեծամասնութեամբ քերթուածներ, սակայն անոնց միտքերը տժգոյն էին, լի էին խոր վիշտով։ Պոլսոյ մէջ Պետրոս Դուրեանը օր մը իր սիրած կոյսին խօսք ուղղեց։ Տղան իր սիրտը նկարագրելու համար «խոր» եւ «անդունդ» բառերը քով քովի դրաւ։ Դուք, յարգելի ընթերցող, գիտէք, թէ անդունդի մէջ չկայ լոյս ու ծիծաղ. «Զլացար դու անգո՜ւթ, վարդ մը դժգոյն ճակտիս, / Եւ ճառագայթ մ՚այն անդունդին խոր սրտիս»։ «Հծծիւն» բանաստեղծութեան մէջ Դուրեանը արտօսրալից խոր անդունդի մը գրական պատկերը տուաւ մեզի. «Նուաղած են լոյս ու ժխոր…, / Արդ կը թաղուին համբոյր, մրմունջ՝ / Աստղազարդ անդունդին խոր»։ Նոյն քաղաքի մէջ Մատթէոս Զարիֆեանը, որ կը բնակէր շոճիներով եւ քեղաքանդակ ապարանքնրով զարդարուած Մեծ Կղզիի մէջ ու շրջապատուած էր Մարմարա ծովու գեղատեսիլ համայնապատկերով՝ մութ խորութիւն մը տեսաւ իր հոգիին մէջ. «Հոգիս պղտո՜ր / Է՜ ծովի պէս... ։ / Մու՜թ՝ ծովի պէս… / Ու խոր, շա՜տ խոր»։ Տարիներ վերջ Պարոյր Սեւակն ալ պիտի տառապէր նոյն վիշտէն. «Ախ, սիրտս… . Նման է կարծես մի խոր յատակի»։ 1912 թուական, դարձեալ Պոլիսը։ Հայկական գրավաճառներու ցուցափեղկերը կը ցուցադրեն նորատիպ գիրք մը՝ «Հեթանոս Երգեր»։ Հեղինակը 28 տարեկան Դանիէլ Վարուժանն է։ Գրասէրերը յափշտակուած կ’ընթերցեն անոր զգայացունց տողերը։ Իսկ անոնք երբ հասնին «Հարճը» կոչուած բաժնին զարմանալով կը տեսնեն, թէ «խորունկ փապերէն» եւ «հովիտներու խորերէն» քաջաբար անցած «ապառաժ» հերոսն իսկ երբեմն կու լայ իր սրտի խորերէն. «Ո՜վ պատրանքի արցունքներ… / Որոնք երբեմն սրտի խորէն կը հոսին տխրամած»։
Խոր աչքերու ժողովածուն
1908 թուականին երբ Պոլիսը կը տօնէր ազատաբեր յեղափոխութիւն մը, Թիֆլիսի հայերն ալ կը վայելէին արեւելահայ գրականութեան ամենէն քնարական գիրքը։ Քաղաքի հայկական գրախանութները արդէն տեղադրած էին Վահան Տէրեանի «Մթնշաղի անուրջներ» ժողովածուն։ Այդ գիրքի շնորհիւ հայկական գրականութիւնը ծանօթացաւ խոր աչքերու եւ խոր խնդութիւններու հետ։ Այնուհետեւ բոլորս անգիր արտասանեցինք Տէրեանի խօսքերը եւ հմայած դիտեցինք մեր սիրածի աչքերը, «Ես սիրում եմ քո մեղաւոր աչքերը խոր… Նա ունէր խորունկ երկնագոյն աչքեր», ապա երկինքի մէջ տեսանք կախարդական շղթայ մը. «Կախարդական մի շղթայ կայ երկնքում՝ / Աներեւոյթ, որպէս ցաւը խոր հոգու», յետոյ խորհրդաւոր դիւթանք մը պատեց բոլորս, «Դիւթեցին ինձ քո մազերը ալեծածան / Եւ աչքերիդ խորութիւնը խորախորհուրդ» վերջապէս՝ անմեղ ծիծաղ մը զարդարեց մեր շրթունքները. «Մի խնդութիւն մաքուր եւ խոր»։
Սիփանի չափ խոր
Յարգելի ընթերցող, դուք կ’ուզէ՞ք ելլել Սիփան սարը եւ ապա իջնել Վանայ ծովու խորերը ու անոր ջինջ ջուրերու մէջ տեսնել երկու կաթիլ արտասուք։ Կ’առաջարկեմ, որ դուք կարդաք Յովհաննէս Շիրազի «Սիամանթօ եւ Խջեզարէ» քերթուածը։ Դուք հոն կը գտնէք հայրենական եւ սիրային անդնդախոր վիշտեր։ Այդ երկի ամէն մէկ երկտողի մէջ կայ յուզմունքի խորութիւն մը։ Դիւցազնական այդ բանաստեղծութիւնը 2752 տող է։ Կարելի չէ այժմ ամբողջը կարդալ եւ անոր խորութիւններուն թափանցիլ, ուստի միայն խորանանք «խոր» բառերով հիւսուած արտայայտութիւններուն։ Պատմութեան մէջ հովիւ հայորդին սիրոյ տէր դարձաւ. «Անցաւ տարին՝ ինչ, պատանին սիրահարուեց սրտախոր», ան նուագեց վշտահար, «Մեղեդին այնքա՜ն խոր…», սէրը խոցեց անոր սիրտը, «Խորն է վէրքդ, խոր կը տնքաս», ապա տղան պանդուխտ դարձաւ եւ սիրտը արիւնեցաւ կարօտով, «Հայակեր պանդխտութեամբ այնքան խորն էր կարօտել», տուն վերադարձաւ յոգնաբեկ, «Ու պարուրուեց խոր մի քնով քնի կարօտ հայորդին։ Անյոյս էր անոր սէրը, ծովն իսկ արձունք թափեց. Վանայ ծովդ էլ քո սիրածի աչքերից խորն է լալիս»։
Խոր ծարաւով պապակիմ
Հայկական գրականութեան խորութիւններու մէջ խարխափելով քալեցի։ Նախ դէմս ելաւ ղափանցի վարդապետ մը՝ Ռումելիի, Ղրիմի, Պոլսոյ, Ադրիանապոլսոյ եւ Արմաշի նուիրակ, Նիկոմեդիոյ առաջնորդ բանաստեղծ Պետրոս Ղափանցին։ Զգայուն սիրտ մը ունէր ան։ Քնարական էին անոր բանաստեղծութիւնները։ Իր «կարմիր վարդը» կը փնտռէր կիսամոլոր, լալով, կոծով եւ արտասուքով. «Խոր հառաչմամբ եւ սուր սգով սնանիմ…, / Իբր եղջերու խոր ծարաւով պապակիմ»։ Ապա հանդիպեցայ երեւանցի կաթողիկոսի մը՝ աստուածաբան, բանաստեղծ Սիմէոն Երեւանցիին։ Ան ձայնարկեց սոխակին։ Այդ ազնիւ թռչունը ունէր խոր ցաւ մը. «Ո՜վ ղարիպ պիւլպիւլ խղճալի, աւա՜ղ, աւա՜ղ…, / Խոր սրտէ հառաչես եղկելի, / Ա՜յ ազնիւ թռչուն սիրելի, աւա՜ղ, աւա՜ղ»։ Երբ քայլ մը յառաջ գացի, տեսայ, թէ բառը հեռացեր է գրական ըլլալէ…։
Ազգը խոր քունի մէջ
Օրեր եղան «խոր» բառը քաղաքականացաւ՝ խրատներու եւ բարոյական պատգամներու բառ դարձաւ։ 1330 թուականին, Ծաղկաձորի Կեչառիս վանքի մշտարթուն անդամ, յայտնի բանաստեղծ Խաչատուր վանահայրը իր միաբաններուն խրատ մը տուաւ. «Եղբա՚րք, ձեզ խրատ մի տամ՝ / Մի՚ կենաք դուք շատ խոր ի քուն»։ 1310 թուականին բանաստեղծ Ֆրիկը ինքն իրեն տուած էր նոյն խրատը. «Ֆրի՚կ, զարթիր ի խոր քնոյդ»։ Իսկ ազատագրական պայքարի նախօրեակին Պոլսոյ Թարգմանչաց, Լուսաւորչեան եւ Հռիփսիմեանց վարժարաններու ուսուցիչ, Համազգեաց ընկերութեան հիմնադիր, հայ նոր քնարերգութեան եւ արեւմտահայ կանոնաւոր մշտական թատրոնի հիմնադիր Մկրտիչ Պէշիկթաշլեան «Դիւցազունք հայոց» երկարաշունչ քերթուածի մէջ աղաչեց որ Թորգոմական տան հին հսկաներն եւ քաջերը մշտավառ ջահերով լուսատու ըլլան մեր երկրին, անոր վերադարձնեն հին փայլն ու պարծանքը, անոր շնորհեն նոր կենդանութիւն, քանզի երկիրը լռած է՝ «խոր ի քուն կը հանգչի»։ Դարձեալ Պոլիսը… Հայ ժողովուրդը այդ քաղաքէն է որ Կոմիտասին հրաժեշտ տուաւ։ Ազգի մէկ այլ խորիմաց զաւակը՝ Պարոյր Սեւակը նկարագրեց, թէ ինչպիսի յուզմունքով ուղեւորեցին այդ օր վարդապետը. «Հրաժեշտի խոր տրտմութեամբ / Կիզուած վշտի խոր տապից»։ Իսկ Կոստան Զարեանը, որ լերան վրայ նաւ մը հանելու չափ հայրենախնդիր էր, «Սարտարապատում» բանաստեղծութեան մէջ յոյսի լոյսեր վառեց։ Այդ պատմութիւնը սկսաւ մթին. «Սարդարապատում։ / Խոր մի լռութիւն… / Ոչ սուգ եւ ոչ լաց։ / Խոր մի լռութիւն… / Այնտեղ թաղուած է գերեզմանը խոր մեր խորհուրդների»։ Ապա, «ոսկի արեւ» մը նշուլեց։ Զարեանը գիտէր, թէ օր մը Արարատեան հզօր մարդը իր լուսեղ ճակատով եւ իր ասպետական ոգիով պիտի գար եւ իրական կեանք պիտի ստեղծէր։ Այդ մարդը, ըսաւ Զարեանը, պիտի ըլլար «Խոր յոյսերով խորհրդացած»։
Բաժակդ չմնայ խոր
Միշտ չէ որ «խոր» բառի յատակը ինկաւ տխրութիւնը։ Հայկական գրականութեան խոր խարիսխի մէջ ես հանդիպեցայ տաղասացի մը, որ բռնած էր բաժակ մը գինի։ Ուրախ էր ան, ժպտադէմ։ Խարբերդի Չմշկածագի գաւառակի Խարասար գիւղէն կու գար։ Յարգելի ընթերցող, ծանօթանանք Մարտիրով Խարասարցիին, հայկական տաղասացութեան առաջինը, որ երգեց խնճոյքը, ուրախութիւնը եւ վայելքը։ «Տաղ ուրախութեան սեղանոյ եւ գինոյ, հաւասար ամենայնէ բանաստեղծութեան մէջ Խարասարցին գրի առաւ կենսուրախ գաղափար մը. չըլլայ, թէ մեր գաւաթները մնան խոր, այսինքն դատարկ. «Գինիս աղէկ / ճաշակն աղուոր / Անոյշ խմենք քաղցր / Դուք մի՚ լնուք զգաւաթն խոր…, / Զի խմող մարդն է ծովի խոր. / Անուշ մենք քաղցր եւ յորդոր»։
Ընծայ խնձորը
«Խոր» բառը մեզի պարգեւեց երկշաբաթեայ ճանապարհորդութիւն մը։ Այժմ կ’առաջարկեմ դուրս ելլել անոր նուաստ հովիտէն, վերադառնալ արեւաշատ երկիր, նստիլ շոճիի մը շուքին տակ, ուր կայ խոր խաղաղութիւն, եւ ունկնդրել Գուսան Հաւասիի «Ընծայ խնձոր» երգը, ուր եարի տուած խնձորը բուժիչ է խոր ցաւի համար։ Ձեզի խոր ուրախութիւն կը մաղթեմ մինչեւ յաջորդ յօդուածս.
Գարնան պղտոր գետի նման,
Խիստ եղած էր սիրտս այսօր,
Կը սպասէի դեղ ու դարման,
Սիրուց ստացած վէրքերիս խոր.
Եարի ղրկած ընծայ խնձոր,
Մահլամ դրի վէրքերիս խոր։
