Բառերուն ամենէն ծիծաղախիտը
- Այս տարի ո՞վ պիտի շահի, կը կարծես։
- Վազգէ՛ն, ո՛չ բոլոր տղաները առաջին ըլլալու նպատակով կը լողան։ Բնականաբար արագ լողացողները աւելի մեծ հաւանականութիւն կ՚ունենան շահելու, բայց նոյնքան եւ աւելի կարեւոր է շնչառութիւնը հաւասարակշռուած պահել մինչեւ Աղթամար։ Նաւակը պատրաստ է, նստինք։ Հիմա կը սկսին։
Օգոստոս 11-ի ջերմացնող արեւուն տակ, բոլոր ափերէն նաւակներով հասած հարիւրաւոր հանդիսատեսներով լեցուած է Վանայ լիճի առափնեայ այս փոքրիկ գիւղի նաւահանգիստի հրապարակը, ինչպէս նաեւ անոր սրճարանները, լճեզերեայ նստարանները եւ մանաւանդ պաղպաղակ կամ եգիպտացորեն վաճառելու համար ժամանակաւորապէս բացուած կրպակները։ Նաւահանգիստի վրայ կը ծածանի հսկայական նարնջագոյն ցուցանակը, որուն վրայ սեւ, թաւ տառերով գրուած է. «ՍԻՐՈՅ ԼԻՃ- 7րդ Աւանդական Լող-Փառատօն»։ Եւ այդ դրօշականման ցուցանակին տակ, իրենց ոտքերը ջուրին դրած, սուլիչի կանչին կը սպասեն երկու տասնեակ տղաներ, -ըստ փառատօնի օրէնքներուն, լճամերձ վարժարաններու 12-րդ դասարանի նորաւարտ հայորդիները-, որոնք պատրաստ են եռանդով լողալ երեք քիլօմեթր ու հասնիլ «Թամար»ին։
- Ի՛նչ հետաքրքրական փառատօն։
- Խաղով սկսաւ, Վազգէն... Մայիս ամիսն էր։ Կ՚ուզէինք Թումանեանի «Ախթամար»ը վերակենդանացնել։ Դասարանի տղաները պատրաստ էին մէկ անգամէն լողալու։ Ես 11 Օգոստոս թուականը առաջարկեցի։ Այդ օր, ձկնորս Վահրամին նաւակով աշակերտուհիները դիմաց անցուցինք։ Ձիւնիկը «Թամար» եղաւ։ Լապտեր մը բռնած սպասեց ախոյեանին։ Մուրատը եղաւ առաջինը։ Մուրատը եւ Ձիւնիկը... Յետոյ հասկցանք, թէ զիրար արդէն կը սիրեն եղեր։ Լայն արձագանգ գտաւ կատարուածը։ Դարձաւ աւանդական։
- Անունն ալ դրիք «Սիրոյ լիճ»։
- Թումանեանն ալ այդպէս կ՚ուզէր տեսնել։
Ժամը հասաւ։ Բազմութիւնը աւելի կը մօտենայ լճափ։ Նարեկը, նախորդ տարուան ախոյեանը, ուժգին շունչ մը կու տայ սուլիչին։ Վերջինին ձայնը նախ կը հասնի Աղթամար, ապա կը զարնուի Սիփան։ Այդ սուր ձայնը դեռ արձագանգի չվերածուած, տղաները արդէն սկսած են դէպի կղզին սուրալ։ Վազգէնը լուսանկարիչ է եւ պատկերահան։ Հրաւիրած ենք, որ մրցումը արձանագրէ։ Վաւերագրական մը որոշած ենք պատրաստել։
- Որքա՞ն ժամանակ կը տեւէ։
- Ըսենք, մէկ ժամ, երբ այսպէս հանդարտ է լիճը։
Եւ այդ ժամը մեզի առիթ կու տայ, որ մտաւոր նաւուղղութիւն ունենանք «լիճ» բառի զովացնող ջուրերուն մէջ։
- Վազգէ՛ն, «լիճ» բառը բնիկ հայկական է, ինչպէս բնիկ հայկական է այս լիճը։ Ըստ լեզուաբաններու, որոնք հնդ-եւրոպական նախալեզուի մը գոյութեան կը հաւատան, բառին արմատն էր leg, laq կամ laku, որ կ՚ենթադրուի նշանակած ըլլալ «վազել, մզիլ, հոսիլ»։ Աճառեանը բոլորովին համաձայն չէ եղած այս տեսութեան։ Իսկ ուրիշներ մեր «լիճ»ը համեմատած են լատիներէն lacus բառին հետ։
- Կղզիի վրայ ո՞վ կը սպասէ այս տարի։
- Նանօրը։ Շատ փափաքեցաւ, որովհետեւ Վահէն լողացողներուն մէջն է... Վազգէ՛ն, «լիճ» բառը չմնաց լճացած։ Ան նկարագիրով տարբեր էր, օրինակ, «կղզի» բառէն, որ որոշած էր մնալ... կղզիացած։ «Լիճ»ը, որ ունէր վառվռուն եւ «ծիծաղախիտ» նկարագիր, սիրեց ծփալ։ Եւ անկէ հոսեցաւ քառասունի չափ փայլատակող բառ։ Կ՚արժէ յիշել անոնք, որոնք տեղ գտան մեր գրականութեան եւ կերպարուեստին մէջ. լճակ, լճանալ, լճացած, լճափ, լճափնեայ, լայնալիճ, ծովալիճ, լճաշէն։
Քսաներորդ վայրկեանն է։ Վահէն, Վէմը եւ Տարօնը կը կազմեն առաջին եռեակը։
- Իսկ Վազգէն, կրնա՞ս երեւակայել, որ «լիճ»ը կրակ ըլլար։
- Չէի ուզեր այդ լիճի մէջ լողալ։
- Սա պատահեցաւ Աստուածաշունչի մէջ։ Հոն տեղ գտած է «լիճ հրոյ» արտայայտութիւնը, որ կը նշանակէ... դժոխք. «Եւ կենդանւոյն արկին զնոսա՝ ի լիճ հրոյ այրեցելոյ ծծմբով», «Գիրն կենաց գրեալ՝ արկաւ ի լիճ հրոյ»։ Կան լիճ բառով շինուած երկու պատկերալից արտայայտութիւններ եւս. «Լիճ լուսոյ, կամ արտասուաց»՝ աչք, եւ «Լիճ աղեղան»՝ աղեղի բացուածքը։ Այս վերջինն է որ հայկեան տոհմին շնորհեց ազգութիւն։ Այս ափէն ո՛չ շատ հեռու, սա հարաւային լեռներու ետեւը, Հայկը լարեց իր «լայնալիճ» աղեղը եւ սպաննեց Բելը։
- Լսած եմ հայկական լայնալիճ աղեղի մասին։ Այն աղեղը, որ հին դարերուն հայկական ռազմական մեքենային կու տար անվիճելի գերակշռութիւն։
Կէս ժամ։ Տղաները յոգնութեան նշաններ ցոյց չեն տար։ Դլփիններու նման կը լողան սպիտակ սայթք մը ձգելով իրենց քամակէն։ Եռեակին հիմա մօտեցած է Ալեքը, այն յոյն տղան, որ իր ամբողջ կեանքը յաճախած է հայկական վարժարան։
- Վազգէ՛ն, «լիճ» բառը ներշնչած է հայ բանաստեղծը։ Ան Պետրոս Դուրեանին պարգեւեց «Լճակ» բանաստեղծութիւնը, իսկ Թումանեանը պատմեց Փարուանայ ամրոցի եւ անոր դժբախտ իշխանուհիին աւանդազրոյցը, իր տխուր վախճանով. «Էնքան առաւ լաց ու կոծ, որ լիճ կտրեց արտասուքը, ծածկեց քաղաքն ու ամրոց»։
- Լճաբանները դեռ մտածեն, թէ ինչպէ՛ս գոյացած է այդ լեռնային լիճը։ Մինչդեռ, բանաստեղծը տուեր է գեղեցիկ պատասխան։
- Այս լիճը եւ «լիճ» բառը միատեղ, հայկական կերպարուեստի ամենաբարձր պատուանդանին բարձրացան, երբ Փանոս Թէրլէմէզեանը- Վանի կեդրոնական վարժարանի սան, Սանկտ Պետերբուրկի եւ Փարիզի արուեստի կաճառներու շրջանաւարտ, Միւնիխի համաեւրոպական ցուցահանդէսի ոսկի մետալակիր, Պոլիս ապրած տարիներուն՝ Կոմիտասի, Վարուժանի, Սիամանթոյի եւ Երուանդ Օտեանի մտերիմ ընկեր, Վան քաղաքի ինքնապաշտպանութեան ղեկավարներէն եւ հայկական բնանկարի լաւագոյն ներկայացուցիչ այդ գեղանկարիչը- 1915 թուականին այս լճափի վրայ կանգնեցաւ, բացաւ իր եռոտանին ու նկարեց «Վանայ լիճը եւ Սիփան սարը Կտուց կղզիէն» կտաւը։ Իսկ այս լիճէն անդին, մեր լեռնաշխարհի արեւելեան կողմը, «լիճ» եւ «լիճք» բառերը՝ գիւղ են, գաւառամաս, հանքային աղբիւր եւ... գետ։ Այո, Լիճքը Գեղարքունիքի մարզի մէջ, Գեղամայ լեռներու փէշերէն սկիզբ առնող, ապա Սեւանայ լիճ թափուող գետակ է։ Իսկ անոր մօտ կայ նոյնանուն գիւղը։ «Լիճք» է նաեւ Քառասուն Մանկանց Տօնի օրը՝ կոնքի մէջ դրուած լուսավառութիւնը։ Իսկ զէյթունցիներու համար «լճել» էր, ըստ Աճառեանի հաստատումով՝ «հեղուկ բանի մէջ խառնել ու շաղուել»։ Եւ կայ Լճաշէնը... Գեղամայ լեռներու հիւսիսային լանջին տեղադրուած այն հնավայրը, որ կիկլոպեան եւ այլ ժամանակաշրջաններու յուշարձաններու համալիր է, կարեւորագոյնը ամբողջ Հայաստանի մէջ։
Վերջին վայրկեաններն են։ Խարսխած ենք։ Չորս տղաները կատաղի մրցակցութեան մէջ են։ Լճափ իջած են Նանօրն ու իր դասընկերուհիները։ Կ՚իջնենք նաւակէն։ Վազգէնը կ՚ուզէ ախոյեանը մօտէն նկարել։ Վահէն է, որ իր առնացի բազուկներով աւելի արագ կը ճեղքէ ջուրը։ «Թամար»ը կը վառէ լապտերը, նշան խաղի աւարտին։ Վահէն կը դառնայ «Սիրոյ Լիճ» լող-փառատօնին նորագոյն ախոյեանը։ Կղզիէն եւ լճափէն կը բարձրանան հուռա՜ներ։
- Տղաներ, աղջիկներ, լուսանկա՛ր, հաւաքուեցէք։ Նախ «Թամար»ը եւ լողորդ տղան... Այո, քով քովի կեցէք։ Շատ լաւ։ Հիմա խմբանկար մը։ Բոլոր տղաները եւ աղջիկները... Ժպիտ... Մէկ հատ եւս։ Շնորհակալութիւն։
Մայրամուտին, բաց երկնքի տակ սիրոյ մեծ սեղանին շուրջ բոլորս ընթրիքի նստած ենք։ Ուրախ զրոյցներով եւ երգերով լեցուն այդ պահին, կը մտածենք, թէ «լիճ» բառը, հակառակ իր բոլոր տագնապներուն եւ ալեկոծումներուն, մնաց վառվռուն եւ երազներով լեցուն։ Ու որոշեցինք- երեւակայութիւններու եւ սէրերու ամէնէն ծիծաղախիտ աւազանն է «լիճ» բառը։
