Համաշխարհային քաղաքակրթութիւնը դարերու ընթացքին զարգացաւ եւ մեր օրերուն իւրացուց նոր հասկացողութիւն մը՝ անհատներու բողոքելու իրաւունքը։ Մարդը իրաւունք ունի իր բողոքը արտայայտելու։ Մանաւանդ երբ կը հաւատայ թէ անիրաւուած է, մատնուած է անարդարութեան, այդ իրաւունքի գործադրման պահանջը շատ աւելի զօրաւոր կը դառնայ։ Բողոքելու իրաւունքը հաստատուած է եւ օրէնքներով կը պաշտպանուի։ Այդ օրէնքները ի զօրու են նաեւ Թուրքիոյ սահմանադրութեան զանազան յօդուածներով։ Օրէնքը քաղաքացիներուն կը թոյլատրէ առանց որեւէ իշխանութեան թոյլտուութիւնը պահանջելու, իր բողոքը հնչեցնել, ձայնը իմացնել հասարակութեան։ Բայց գործին գործադրութեան պահուն խնդիրը ունի որոշ բարդութիւններ։ Քաղաքացիներ այդքան ալ ազատ չեն ըլլար օրէնքով իրենց ընծայուած առիթը գործածելու պահուն։ Կը հանդիպին զանազան խոչընդոտներու։ Սակայն վերջին հաշուով անոնք եւս յաղթահարելի են եւ կը կայանայ ակնկալուած բողոքի ցոյցը։ Եւ այդպէս եղած էր 700 շաբաթներ շարունակ։ Ճիշդ է որ անցեալին որոշ ժամանակահատուածի ընթացքին այդ ցոյցերը ենթարկուեցան ոստիկանական բռնութեան, որու հետեւանքով որոշ ժամանակ ընդհատուեցան, բայց այնպէս թէ այսպէս շարունակուեցան մինչեւ նախորդ Շաբաթ օր։
Թուրքիան Ի. դարու վերջին քսան տարիներուն մատնուեցաւ զինուորական իշխանութեան բռնութեան։ Այդ տարիներուն հնարուած գործադրութիւն մըն էր մարդիկ ձերբակալել ու ապա ոչնչացնել։ Բազմահազարներ այդ ձեւով բերման ենթարկուեցան են անհետ կորան։ Ահա այդ մարդկանց հարազատներն են Շաբաթօրեայ մայրերը, որոնք իրենց պատմութեան մեկնակէտ իբրեւ, որդեգրած են 24 Ապրիլ 1915 թուականը, որպէս քաղաքացիներու պետութեան կողմէ սպանութեան եւ ապա ուրացման աւանդութեան սկիզբը։
Նախորդ Շաբաթ, 25 Օգոստոսին Շաբաթօրեայ Մայրերը կը պատրաստուէին 700-րդ անգամ մէկտեղուիլ այն նոյն կէտին վրայ, ուր սկսած էր այս արշաւը։ Բնականաբար խորհրդանշական այդ մէկտեղումին պիտի մասնակցէին սովորականէն շատ աւելի մեծ թիւով ցուցարարներ, իրենց զօրակցութիւնը բերելով այս արդարատենչ ցոյցին։ Բայց այդ օր ոստիկանութիւնը ընդառաջելով Ներքին գործոց նախարարի հրահանգին, բռնութեամբ միջամտեց եւ արգելք եղաւ բողոքի ցոյցի կայացման։ Բռնութիւնը բաւական սաստիկ էր եւ ոստիկաններ բերման ենթարկեցին Շաբաթօրեայ մայրերը եւ անոնց զօրակցելու համար Կալաթասարայի հրապարակ հասած ժողովուրդը։
Պատահածը կատարեալ խայտառակութիւն մըն էր յանուն ժողովրդավարութեան։ Բայց արդէն ժողովրդավարութեան սկզբունքները, որ թէեւ երբեք չեն հաստատուած, արմատ չեն թողած, բայց յատկապէս նոր վարչակարգի օրերուն բոլորովին առասպելի մը վերածւած են երկրին մէջ։ Մնացած է մենատիրական բռնակալութիւն մը, որ ի զօրու է նախապէս օրէնքներով հաստատուած բոլոր իրաւունքները չեղեալ համարելու։ Այդ իրաւունքները ոտնակոխելու համար արտակարգ լիազօրութիւններ շնորհուած են կառավարութեան պաշտօնեաներուն, քաղաքներու կուսակալներուն կամ գաւառապետներուն։
Մտահոգիչ է այն իրողութիւնը, երբ կը տեսնենք թէ ոստիկաններու չափազանց բռնութեան ետին կայ թշնամիի հետ պայքարելու համոզումին տեղի տուած հոգեբանութիւն մը։ Իշխող կառավարութիւնը երկար ժամանակէ ի վեր կը քարոզէ ներքին ու արտաքին թշնամիներու վարկածը։ Հանրապետութեան նախագահը իր ելոյթներով կը պնդէ թէ ընդդիմադիրներ ոչ թէ իրեն, այլ իսլամ կրօնի դէմ են։ Ինքն ու իր իշխանութիւնը կը նոյնացնէ հաւատքի հետ։ Այս բոլորը տեսնելով կարելի է ըսել թէ Թուրքիա վերամուտ գործեց աստուածացուած թագաւորներու շրջանին։ «Աստուածացուած թագաւոր» եզրով առաջին հերթին կը մտաբերենք հին դարերու եգիպտական փարաւոնները, բայց պէտք չէ մոռնալ թէ այս երկրի մէջ մինչեւ ինիսուն տարի առաջ սուլթանը նաեւ համայն մահմետականներու խալիֆան եղած է։
Պետութիւն կոչուածը այս հողերու վրայ վրիժառու գազան մըն է սկիզբ առած Հռոմի կայսրութենէն, շարունակած Բիւզանդական, Օսմանեան կայսրութիւններու շրջանին ու հասած հանրապետական Թուրքիոյ մինչեւ մեր ապրած օրերը։
