Միավանկերու ամենէն ուղղիչը
Մի՛ վազեր։ Ձեռքս մի՛ ձգեր։ Պաղ ջուր մի՛ խմեր։ Բոպիկ մի՛ քալեր։ Հիւրերուն համար է անիկա՝ մի՛ ուտեր... Մեր մայրերու ամենէն սիրած վանկն է կ՚երեւի, «մի՛»։ Ըստ քերականութեան՝ արգելական մասնիկ է։ «Մի՛»ն երկրորդ դէմքին ուղղուած հրաման է եւ թելադրանք, կոչ է եւ խնդրանք, բայց միեւնոյն ժամանակ, ամենէն կարեւորը, հայոց ազգի լաւ ու վատ օրերուն անոր սրտկիցն էր՝ մխիթարիչ եւ սփոփիչ ուղեկիցը։ Առաւելաբար, ո՞վ կրնար երեւակայել, թէ այս բառը, պարզ ու փոքրակազմ, կրնար ըլլալ միավանկերուն ամենէն երկնայինը։ Փա՞ստը։ Յիշեցէ՛ք տասը պատուիրանները… Եօթը հատը «մի՛»ով արտայայտուած. «Մի՛ սպաններ», «Մի՛ շնար», «Մի՛ գողնար»… Այսօր կը զրուցենք «մի՛» միավանկի մասին, մանաւանդ այս վճռական օրերուն, երբ հայոց երկիրը միաբերան կ՚երգէ ու կը պարէ՝ «Մի՛ խառնէք մեզ ձեր արջի վայրի ցեղերին»։
Չենք գիտեր, թէ ո՛վ գործածեց առաջին «մի՛»ն եւ ի՛նչ բան փորձեց արգիլել, սակայն ստուգաբանութիւնը կը յիշէ անոր զարգացման սկզբնական փուլը, ինչպէս նաեւ ազգակցական կապերը։ Բնիկ հայկական է, զարգացած՝ հնագոյն «me» ժխտական մասնիկէ։ Հին հնդկերէնն ու աւեստերէնը ունէին նոյն պաշտօնը կատարող «մա» մասնիկը, ալպաներէնը՝ «մօ» եւ «մոս», ուրարտերէնը՝ «մէ» կամ«մէի», իսկ յոյները՝ «մի»։ Յոյնը կ՚ըսէ «մի քլես»՝ մի՛ լար եւ «մի քիտաս»՝ մի՛ նայիր։ Որպէս մասնիկ, «մի»ն գոյականի մը նման բարդութիւններ եւ ածանցումներ չէր կրնար ունենալ։ Միակ բացառութիւնը, եւ սա հազուագիւտ պարագայ է, «ք» տառն էր, որու յաւելումով «մի»ն դարձաւ «միք» ու դարձաւ յոգնակի։ Աշուղ Շերամի ընտիր մէկ երգի մէջ լսելի է հետեւեալ տողիկը. «Սիրուններ միք նեղանայ, որ ես եարին եմ գուում»։ Հինգերորդ դարուն, գրաբար հայերէնի մէջ «մի»ն պատկառելի մասնիկ էր եւ շատ օգտաշատ։ Քսանի չափ արտայայտութիւն ունեցեր ենք «մի՛»ով շինուած, ինչպէս՝ «մի՛ գուցէ», «մի՛ եղիցի», «մի՛ լիցի», «մի՛ ոք», «մի՛ երբեք», «մի՛ բնաւ», «մի՛ ասեր ինչ»։ «Մի»ն գործածելի էր նաեւ Տէրունական աղօթքի թարգմանութեան ժամանակ. «... եւ մի՛ տանիր զմեզ ի փորձութիւն...»։ «Մի»երու յաջորդ շտեմարանը, մի՛ կասկածիք, Սուրբ Գրիգոր Նարեկացիի «Մատեան Ողբերգութեան» մեծածաւալ ստեղծագործութիւնն էր, ուր «մի՛»ով սկսող երեսուն յաջորդական տողերու մէջ բանաստեղծը Աստուծմէ կը խնդրէ, որ ան ըլլայ ներող եւ գթասիրտ։ Ահա՛ օրինակներ այդ աղաչանքէն. «Մի՛ խոցեր զվիրաւորեալս», «Մի՛ դատապարտեր զպատժեալս», «Մի՛ ամաչեցուցաներ զպատկառեալս»։ Սուրբը նաեւ խնդերց. «Մի՛ լիցի ինձ երկնել, եւ ոչ ծնանել... ամպել եւ ո՛չ անձրեւել»։
Յօդուածի առաջին տողերը կրնան ձեզի այն տպաւորութիւնը տուած ըլլալ, թէ մայրերն են յաճախ այս արգելականը գործածողը։ Սակայն, օրեր եղան, «մի՛» մասնիկը մխիթարութիւն եւ սփոփանք տուաւ հայ մայրերուն։ Օսմանեան Կայսրութեան մէջ Հայկական Սահմանադրութեան հռչակման օրերուն, պոլսահայ յառաջադէմ մտաւորական, «Մեղու» պարբերականի խմբագիր, հակաժողովրդական կեղերա-աւատական եւ պահպանողական խումբերու բուռն քննադատ Յարութիւն Սվաճեանը կը գրէր.
«Դու ալ Հայաստան, սիրուն հայրենիք
Ալ այսուհետեւ մի՛ սգար լրիկ...
Ալ մի՛ լար, մայրիկ, լացդ ի պար փոխէ»։
Սվաճեանին հետեւեցան մռայլ օրեր, երգի ձեւով. «Գնա՛ պլպուլ մեր աշխարհից, էլ դու այստեղ մի՛ երգիր, լո՛ւռ կաց պլպուլ ալ մի՛ երգեր, մի՛ նորոգեր մեր հին վիշտեր»։ Բայց «մի՛»ն վերադարձաւ յոյս եւ ներշնչում տալու համար, արտայայտուած՝ Ալեքսանտր Ծատուրեանի խօսքերով.
«Մի՛ լար, բլբուլ, քեզ մի՛ տանջիր,
Կ՚անցնեն օրեր... կը գայ կրկին,
Մի նոր գարուն վարդաբեր»։
Իսկ Ռափայել Պատկանեանը «մի՛» զրոյց ունեցաւ Մայր Արաքսի հետ, որպէսզի ան վետուետի, ծփայ ու մեղմօրէն ալիքաւորուի. «Մի՛ պղտորիր յատակդ, հանդարտ հոսէ խայտալով»։ Աւետիք Իսահակեանի համար սիրային վտանգներու դէմ զգուշացումի միջոց էր եմի՛» արգելականը.
«Դու մի՛ հաւատա ժպտուն աչքերին,
Շատ անգամ նրանք ծաղիկներ են վառ՝
Բուսած կորստեան անդունդի ծերին»։
Ըստ երեւոյթին «Վարպետը» շատ տառապած է մութ աչքերէ. «Սեւ աչերէն շատ վախեցի՛ր, սեւ աչերը մի՛ սիրէ»։ Սրտաբեկ մէկ այլ բանաստեղծը Վահան Տէրեանն էր.
«Հեռացի՛ր, մոռացի՛ր, մի՛ յիշիր,
Ինձ այդպէս, քրոջ պէս մի՛ գթա...»
Յովհաննէս Թումանեանի համար խրատի միջոց դարձաւ «մի՛» մասնիկը.
«Մի՛ լինի ուրագի պէս,
Միշտ դէպի քեզ, միշտ դէպի քեզ,
Այլ եղի՛ր՝ սղոցի պէս,
Մին դէպի քեզ, մին դէպի մեզ»։
Այս փոքրիկ մասնիկը, որ կարելի էր, որ յանկարծ չնկատուէր, իր ամենամեծ վերելքը, իր ամենամեծ ձեռքբերումը ապրեցաւ այն օր, երբ դարձաւ Պարոյր Սեւակի մէկ իմաստասիրական բանաստեղծութեան խորագիր՝ «Մի՛, Մի՛»։ Ու, Սեւակը սկսաւ շարահիւսել իր խնդրագիրը. «Մի՛ չարանայ վրաս... Մի՛ տանջիր ինձ հարցով… Եւ մի՛ յուսադրիր... Մի՛ նկատիր նաեւ։ Ես այլեւս չկա՜մ... Եւ մի՛ փնտռիր ի զուր... Քեզ՝ չեմ ուզում տեսնել, իսկ դու ինձ մի՛ փնտռիր...»։ Վերջապէս, Յովհաննէս Գրիգորեանի գրչին տակ այս համեստ միավանկը, միավանկերուն ամենէն ուղղիչը դարձաւ՝ կտակ.
«Մի՛ տխրիր, երբ նստած ես սեղանի առաջ
եւ մի՛ արտասուիր, երբ գինի ես խմում
կամ Աստուած գիտէ, թէ ինչ,
եւ մի՛ գրիր բանաստեղծութիւններ,
երբ հեռու ես քո երկրից»
